20 Haziran 1937 Tarihli Her Ay Dergisi Sayfa 148

Edebiyat ve Sanat 149 gin devirlerin vasfı mümeyyizi olan umumi vaziyetleri müta- lea etmekle iktifa doğru değildir. Temayüllere ve bunların edebi ifadelerine iyice nüfuz etmek lâzımdır; ancak, birbirine az veya çok benzer metinlerin inceden inceye tetkiki ve sabırlı bir mesai sonundadır ki, realiteyi yakından takip etmek ve bir temayülün veya bir şeklin tarihini etraflıca yazmak mümkün olabilir. Acele ve müphem bir takım tâmimler, bizi, vaktiyle çok defa tecrübe edilmiş olan kasdi ve bazan da kıymetsiz olan terkiplere kadar sürükliyebilir, Her mesele için, müşterek hâ- diseleri tebarüz ettiren devreleri tesbit etmek, lüzumlu olan “ilk teşebbüs sayılır; bundan sonra da, edebiyatta tezahürü gö- rülen hassasiyet hallerini veya fikirleri yakından temyiz ve tetkik etmek, bunları zaman ve mekân içinde tesbit etmek, teşekkülünü göstermek, tarihini ve seyrini takip etmek, ince- liklerini izah etmek, hangi diğer farklı veya müşabih hallerin - menşe itibariyle çok farklı olan - bunlara takviye veya bun- lara mania teşkil edebileceğini göstermek, inkişaflarında içti- mai, siyasi, dini, iktisadi ve maddi hâdiselerin, birinci plânda rolü olan insanların, kitapların, içtimai teşekküllerin ve niha- yet modanın tesir hissesini tayin etmek, bunların, daha yeni ve- ya kudretli başka cereyanlar tarafından yapılan bir tâdilden başka bir şey olmıyan âni veya tedrici inhitatlarını meydana çıkarmak mümkün olur. Bu edebi hareketlerin çoğu bazan ge- çici bir modadan ibaret olabilir, ve bunların tetkikinin de hiç bir ehemmiyeti olmaz, maamafih, bu beynelmilel edebi moda- lar bazan, tâbir caizse, bir edebi rejimden diğer bir edebi reji- me geçmekte zaruri bir intikal unsuru vazifesini görebilirler. Mevzuu ne olursa olsun, umumi edebiyat, diğer edebiyat tetkiki usullerinin ayırarak mütalea ettikleri şeyleri toptan tet- kik etmekle mükelleftir; bu itibarla, onda, ötekilerde bulunmı- yan bir kat'iyet, fakat buna mukabil bir tecrit vardır. İster şah- si, ister mahalli, münferit olan her şey, hudutlar dışında akis- leri olmıyan her edebi hareketi; muharrirlere ait her ferdi me- seleyi, veya kıymeti veya doğurduğu alâka ne kadar büyük olur- sa olsun, bir tek edebiyatın hudutlarını aşamıyan kollektif ev- safta olan her şeyi, biyografik veya psikolojik edebiyat tarihi- nin mevzuuna ait olan her hâdiseyi, tetkik edilmek üzere,