20 Mart 1939 Tarihli Her Ay Dergisi Sayfa 56
56 Her Ay sefesinde de zaruret ve hürriyet ikiliğini aşamıyacak ve ulaş- mak istediği tamami tarih mefhumuna varamıyacaktır, Bundan dolayıdır ki (onun getirdiği yenilikler dışında) bu meseleyi tekrar koymağa mecburiyet duyuyoruz. Tarihteki (vak'a) ev&nement fikrile fizik, fizyoloji ve psikolojideki (vak'a) fikrini karşılaştırmak ve aralarındaki münasebeti tahlil etmek bizi bu yolda aydınlatabilir. Filhakika (mekân - zaman) mütemadisi dahilinde cereyan eden tabiat (vak'a) larını, birbirine tamamile müstakil, tek varlığı olan vakıâ (fait) ler olarak görmeğe imkân yoktur. Onlar biti- şik, mütemadi bir tabiat devam (durce) ının parçalarıdır. Bu de- vam (durce), değişmeleri itibarile (vak'a), fakat tabiatin vak'a- larile hemzaman (simultan&) olan tamamiyeti itibarile (type) dir. Yani her tip mekânileştirilmiş bir (durce) dir; ve her (vak'a), değişmekte olan durge'nin bir halidir. Tabiatin bu di- namik ve diyalektik vasfını psikolojiden başlıyarak biz fizyoloji ve fizikte tahkik edebiliriz. Şuur ayni zamanda hem tip, hem vak'alar teselsülü olarak görünen bir devam (durge) dir. Vak'a- ların devam (durge) a nazaran münasebeti parçaların en bütün- le münasebeti gibidir. Şu şartla ki burada (bütün), sabit bir ayn, yahut bir cevher olmayıp bizzat başlangıcı ve sonu olmı- yan bir oluş, yahut bir geçiş (passage) dir. O suretle ki psikolojik bir devam harici müşahide göre daima bir (tip), dahili müşahi- de göre vak'alar olarak görünür |1J. Devam (durge), mevzuun, meselâ insanın fevkinde bir «devam etme keyfiyeti» değildir. Fakat o, bizzat mevzuun ayrılmaz vastıdır. Yani o âdeta vak'a- ların zamanı teselsülü içerisinde kendi tipinin tahakkukunu bul- ma hassasıdır. Bu manada tamamı total bir vak'a devamlı bir tipi hâmildir. Görülüyor ki James ve Bergson'un başladıkları ve Acte ruhiyatı ile inkişaf eden (2) meş'ur görüsü bu tabii vak'a fikrini hazırlamaktadır. Diyalektik tarin gö- rüşünün tamamlan- ması: (1) Wililam James'de «şuur cereyanı» fikri, yahut şuurun hariç- ten bakana göre sabit görünmesini izah icin fıskiye veya nehir mi- salleri; Bergson'da şuur hallerinin en bariz karakteri olarak göste- rilen durge fikri bu telâkkiyi hazırlıyan ilk hareketlerdir. (21 Bu cereyanda evvelâ Brentano, yaşanılmış hayatın fiilleri Nİ Ezel - Pa e ŞE ilemi e < Pe EMEA e İş e e e ğe Me re —& 1 ppi imi İKİ
