20 Mart 1939 Tarihli Her Ay Dergisi Sayfa 45
Felsete ME seir ez Tarihte hürriyet ve determinizm ği Hilmi Ziya Tarihte bizi en fazla meşgul etmesi lâzım gelen mesele, hürriyet ve determinizm meselesidir. Filhakika umumi felsefede ol- i duğundan ziyade tarih felsefesinde, hâdiselerin insan iradesile b istikamet verilebilecek bir halde mi, yoksa zaruri bir vâklalar ii zinciri halinde mi izah edilmeleri icab ettiği meselesi üzerinde ! düşünmek doğru olur. Tarihin bir nevi vak'anüvis görüşü içinde hapsedildiği eski mazide böyle bir mesele ancak serbest bir fikir oyunu olmak itibarile mevzuu bahisti. Fakat tarih deyince «ol- makta olan» şeniyet anlaşılacak olursa, o vakit bu problem bü- tün felsefede olduğu gibi tarih felsefesinde de inzibatlı ve ilmi bir tarzda halledilmesi matlub ilmi bir mesele halini alır. Alelümum tarih felsefelerinde - bu noktadan - birbirinin zıddı iki kanaate rastlıyoruz. Bunlardan biri tarihi, ferdi hürri- yetler sahası olarak görmekte, diğeri bilâkis bütün tarihi oluşu i insan iradesi üstünde ve ona hâkim dar bir determinizme tâbi i addetmektedir. Tarihte hürriyet ve determinizim: Tarihçiler arasında rastladığımız nisbeten daha eski kanaat bir nevi tarihi hürriyet telâkkisidir. Eski müverrihlerden kaderci- ler ve ilâhiyatçılar müstesna olmak üzere büyük bir kismı tarihi vak'alarda ferdlerin rolüne büyük bir mevki verirler. Romalı müverrih (Tite-Live) e göre tarih hükümdarlar ve müessislerin bir galerisidir. Machiavel, bu müverrihin eserine yazdığı haşi- yelerinde siyasi felsefedeki birçok fikirlerini ondan çıkarmakta- il Tarihte hürriyet- çilik:
