20 Mart 1939 Tarihli Her Ay Dergisi Sayfa 48
Her Ay Tarihte - diğerinden daha az mühim ol- mamak üzere - bir de determinizm fikri- nin hâkim olduğunu görüyoruz. Aklın ta- biat üzerindeki nüfuzu arttıkça bu telâkkinin daha fazla kuv- vetlendiği muhakkak olmakla beraber; onun da diğeri gibi epey uzun bir mazisi var. Daha İbni Haldunda coğrafi ve biyolojik bir determinizm fikrinin izlerini buluyoruz. Vico'da tarihi dev- rilik (aycle) fikri, Montesguieu'de ilim ve muhit fikri (1), et- noloğların ırki determinizmleri garbda bu telâkkiyi hazırlıyan ilk teşebbüsler sayılabilir. Onu ilkönce kuvvetle Turgot'ta ve daha sonra Aug. Comte'da görüyoruz. Tarihte deter- minizm: Comte'un içtimai dinamik kanunu - eski hayatiyat ve he- yeti analogielerinden kurtulmuş - ilk tarihi determinizm teşeb- büsü addedilebilir. Fakat Comte'da tarih tâbiri Bacon an'a- nesine aksülâmel olmak üzere ilimler tasnifinden tamamile çı- karılmıştır: Cüz'i vak'alar arasındaki kronolojik bir teselsülden ibaret görülen ve her nevi ilmi ve felsefi bilgi ile irtibatsız gö- rülen tarih yerine böylece fizikten alınan yeni bir mefhum, (dinamik) mefhumu ikame edilmiştir. Halbuki bu mefhum fi- zikte olduğu gibi yalnız (kuvvet) in ilmi manasına gelmeyip, bilhassa beşeri hâdiseler sahasında değişmelerin ve ölüşün bil- gisi halini almıştır, Şu halde o vak'anüvislerin dar manasile an- ladıkları «cüzi vak'aların teselsülü» olan tarih değildir, fakat tarih filozoflarının geniş manasile anladıkları «müşahhas kül- l'nin oluşu» ndan ibaret olan tarihtir. Binaenaleyh Comte'un üç hal kanunu - başka kelimelerle ifade edilmiş - determinist bir tarih felsefesidir. Tarihi determinizmi sarih olarak ilk defa Karl Marx: ifade eden Karl Marx'dır. Marxisme naza- rında beşeri tarih, tabii bir kanuna tâbi- dir (2). Tarihi determinizmde aranılan esas vasıflar yani «kül- (1) Türkçeye (Ruhulkavanin) ismile Bay Hüseyin Kâzım tara- fından tercüme edilmiştir. Montesguicu: De VEsprit des Lois. (2l Paul Lafargue: Le döterminisme Göconomigue de Karl Marx. 1928 (Lo mâöthode historigue de Karl Marx. p: 1-51) Antonio Labriola: Essai sur la conception matârialiste de Vhistoire, 1928, Henri See, IAN A EY
