20 Mart 1939 Tarihli Her Ay Dergisi Sayfa 53

Felsefe, Ruhiyat ve İçtimaiyat 53 : tarihini Marxism gözile tetkik edenler nazarında (11 da bütün tarih iktisadi determinizmin sahnesi olarak görülmekte ve bü- yük insanların rolü asgariye indirilmektedir. Bu iki zıd tefsir - yakın senelerde - memleketimizde de bir telif şekli buldu: Bu da Mehmed İzzet Beyin idealist tarih felsefesidir. İzzet Bey iki kanaati karşılaştırarak, tarihi vak'alarda icti- mai determinizmi aşan ve vak'alara istikamet veren büyük adamların rolünü tekrar meydana çıkarmağa çalıştı. Ve bunun için yeni Hegel'cilerin diyalektik usulüne baş vurdu (21, bu eski mantık oyunu onu tatmin etmemiş olmalı ki bir müddet sonra yeni şellingci Baldwin'in usulünü bir nevi itrah (€elimination) yolile tatbik etti (31. Milli hayatın hürriyetini isbat etmek için coğrafi, ırki, iktisadi, ilâh. muhtelif determinist fikirlerin ayrı ayrı kifayetsizliklerini göstermek suretile nazariyenin sırf diva- lektik ve mücerred manzarasını bir nevi istikra salçasile tezyin etti, Fakat bu usul tarihi determinizmin yerine mutlak bir hür- riyetçiliği tesis gayesile yapılmadığı için, son kısımda tekrar es- ki diyalektik içerisine düşmek mecburiyetinde kalmıştır. Tarihi hürriyetçilik ve determinizm arasın- Bergson: daki antinomienin kaldırılması yolunda idealist felsefenin teşebbüsleri bu suretle muvaffakiyetsizliğe uğradığı için, onun tekrar halli teşebbüsü- ne ancak iddiası yeni olan bir felsefenin girişmesi lâzım geliyor- du. Nitekim bu da yakın zamanlarda Bergson'un hadisçiliği oldu. Bergson nazarında mütecanis, mekâni bir mahiyeti olan tabiat tarihsiz ve zaruridir. Orada mikdar, inkisam kabiliyeti ve mut- lak bir determinizm hâkimdir. Buna mukabil hayati şeniyetin en yüksek tezahürü olan insan ölçü ve tahminine elverişli ol- (1) Bunun için Muhiddin Beyin «Felsefe ve İçtimaiyat» mecmu- alarında Osmanlı tarihinin izahı ve Ziya Beyin (Türk medeniyeti ta- rihini) tenkid münasebetile azdığı makalelerine bakınız. I21 Mehmed İzzet: Büyük adamlar ve muasır hayat (Darülfü- nun Edebiyat Fakültesi mecmuaları, No. 6). (31 Mehmed İzzet: Milliyet nazariyeleri ve milli hayat. (Kitabın en büyük kısmı nazariyelerin tenkidine hasredilmiş olup sonda yedi sekiz sahife ile Baldwin'in yukarıda zikrettiğimiz kitabında müda- İaa edilen üç devreli içtimai tekâmül fikri serbest bir şekilde milli- yet meselesine tatbik edilmiştir.|