20 Mart 1939 Tarihli Her Ay Dergisi Sayfa 46

46 Her Ay se be ip Bakla pe. vi dır (1). 18 inci asırda David Hume evvelce zikrettiğimiz tarihle- rinde probobilisme fikirlerini kuvvetlendirdi: Alcibiadös hizmet- çisine darılmış olmasaydı Atina sitesinin mukadderatı başka tür- lü olacaktı. Veya Cldopatra'nın burnu daha ufak olsaydı Roma tarihinin seyri değişecekti gibi mütalealar bu ihtimaliyet fikirle- rinin mübalâğalandırılmış şekilleridir. Fakat onlardan hiçbiri son asrın bazı romantik mütefekkirlerinde olduğu kadar insanın tarih içindeki mevkiini mübalâğa ile göstermiş değillerdir. On sekizinci asır nihayetlerinde Alman romantizmi, bilhassa Goethe, Schiller ve Sehlegeller bu tarihi hürriyetçiliğe zemin hazırla- dılar. Goethe, (Eckermann) la muhaberelerinde ve (Les shants orphigues) de bu tarih felsefesine temas ediyor. Ona göre tari- hin beş prensipi: Yaratıcı şeytan, imkân harici (contingence), aşk, zaruret ve ümiddir. Görülüyor ki bu âmillerin içinde en kuvvetlileri beşeri hürriyeti ifade edenlerdir. Fakat artık hür- riyet, ferdlerin keyfi arzuları manasına anlaşılmıyor, O hayatın bazı insanlarda en yüksek şekilde tezahür eden yaratıcı kudre- tidir. «İlâhi faaliyet hayatta, yani olmakta olan şeyde tecelli eder» (2). Tarihi hürriyetçiliğin bu yeni telâkkisini Carlyle: en mükemmel ifade eden Carlyle'dir. Ona göre tarih, beşeri hürriyet sahasıdır. Fa- kat bu hürriyet yalnız tarihe istikamet veren büyük insanlar- dadır. Carlyle, «Le culte des Hâros» da tarihin bu yeni telâkki- sini şöyle anlatıyor: «Burada büyük adamları tetkike giriyoruz. Bu bizim kahramanlara ibadet dediğimiz şeydir. Şüphe yok ki bu çok vâsi, hududsuz, bizzat umumi tarih kadar geniş bir mev- zudur. Zira umumi tarih deyince, ben, insanın dünyada yaptığı şeyi, hâsılı bu dünyada çalışmış olan büyük adamların tarihini anlıyorum. Onlar, bütün insanları sevk ve idare etmişlerdir. Bü- tün beşeri ef'ale şekil veren, yaratan ve onlara efendilik eden- lerdir. Dünyada tahakkuk ettiğini gördüğümüz her şey, dünya- ya gönderilmiş büyük insanların kafasında hâkim fikirlerin te- (1) Machiavel: (21 Spengler bunu ve diğer bazı eserlerini zikrediyor. (Gothe: Corres poridance avec M. Eckermann.I eyy Oy Şa b 2 Ti ( TH n d k y Ss ZI