20 Nisan 1939 Tarihli Her Ay Dergisi Sayfa 52
52 Her Ay gayeci izah bu iddiayı sarsacak deliller gösteriyor: (Necmi bahr) in bir kolu kesilirse, hayvan yeni bir kol yapıyor. Ve ke- silen koldan da yeni bir (necmi bahr) meydana geliyor. Moza- yık nazariyesi yani mihaniki âmillerle izah bu neviden vaka- ları aydınlatmağa kâfi görünmüyor. Hans Driesch'e göre mihaniki nazariyede uzvi sistem statik bir illetler yekünu gibi görülmüştür; ve bu suretle vakıaları izah kabil değildir. O, hayati tekâmül silsilesine yeni bir illet mef- humu, Aristo'dan mülhem olduğu (Entelechia) fikrini ilâve et- mektedir. Yani canlı mevcudun çoğalmasını, devamını, tekâ- mülünü yapan minahiki şartlar arkasında, ve yalnız hayata mah- sus gai bir illet (cause finale) dir. Finalizmin tenkidi: Fakat bu telâkki bizi - doğrudan doğruya - ilim dışı bir me- kanizme sevkeder. İtalyan hayatiyatçısı Eugönio Rignano'nun da başka bir yoldan düştüğü bu gâai illet fikri hayatın ilmi iza- hı ile hiç bir suretle uzlaştırılamaz (11. Ya hayati bir tekâmülü tamamile ilim dışı bir görüşle izaha çalışan vitalistler gibi ha- reket etmeli; ona ölçü, mefhum ve mantık dışında bir nevi mis- tik vasıflar vermeli; yahut ta ilmi görüş içerisinde kaldıkça ta- bii vakıalar silsilesinde düşünülmesi mümkün olmıyan gai ha- reket fikrinden vaz geçmelidir. Kant'ın haklı olarak gösterdiği gibi illiyet ancak aralarında aksedilmesi mümkün olmıyan (irreversible) bir evvellik ve sonralık münasebeti içinde düşü- nülebilir. (Gaiyet) ise gayenin yani sonradan olacak olan şeyin vasıtayı yani evvelce vukua gelen şeyi tayin etmesi demek ol- duğu için illiyetin tamamen zıddıdır. Onların beraberce düşü- nülmesi bile mümkün değildir. Bundan başka Driesch'e naza- ran bu gai illet gayri maddidir: Nasıl olur da gayri maddi olan bir şey madde üzerine tesir edebilir, Böyle bir görüş tabiatin mantıki ve ilmi görülüşünde yer bulamaz. Bu vesile ile biz, mu- asır fizikteki (yakınsızlık) fikrinden de istifade edemeyiz. Zira fizik sadece, eserleri tahmin edebilmek için illetlerin kâfi dere- cede tayin edilemiyeceğini söylüyor. Bu hiç bir zaman tabii hadiseler dışında gai illetlere kapı açmak demek değildir. 'Tabi- (1) Eugönio Rignano: La meömoire biologigue.
