13 Nisan 1960 Tarihli Akis Dergisi Sayfa 26

VEN Güneş Lekeleri Bir Sürpriz Bu ayın birinci günü akşamı, An- karalı bir müzik meraklısı BBC nin sekiz bucukta yayınlayacağı kon- seri dinlemek üzere mıştı. Daha bir dinlediği istasyonu mıyordu, üstelik diğer bütün kısa dalga' istasyonları da sırra (kadem basmışlardı. o Meraklı. radyosunun bozulduğuna inanıp derin bir üzün- tüye kapılacağı sırada aklına Orta ve uzun dalgaları aramak geldi; on- ların yerli yerinde durduğunu görün- ce' içi ferahladı. Bu olayı, radyosu- nun "Il Nisan" sürprizi yaptığı şek- linde izah ederek rahatladı. İşin Aslı Halbuki, hadise müzik .meraklısının sandığı gibi radyosunun ğ bir sürpriz değildi. Müzik meraklı- sının radyosunu dinliyememesinin sebebi, Londradaki BBC nin yaydığı radyo dalgalarım alıcının antenine kadar ulaştıran ortamda -vasatta- idi. Radyo dalgaları "Esir -ether-" denilen bir ortamın içinde yayılabi- liyorlardı. Radyo dalgalarına nakili- yet gösteren bu ortam, kainatın her köşesini kaplıyordu. Bu sayede ha- berlerin ve müziğin saniyede 300 bin kilometrelik hızla her yere nakledi- lebilmesi mümkün oluyordu. Radyo dalgalarının tabi olduğu yayılma ka- nunları, elektromanyetik bir titre- şim hareketinden ibaret olan, bu dal- 26 gaların bazı özelliklerine (bağlıydı. Bunlar dalgalarının Oo uzunluklarına nisbetle gruplara, bandlara, ayrılı- yorlardı. Bu bandlardan uzun ve or- ta dalgalar esas itibariyle yer yuvar- lağının yüzeyini takip ederek yayılı- yorlardı. Halbuki kısa dalgalarda bir ö, ellik vardı. Bunlar elektrik, yoğun luğu birdenbire değişen yüzeylerden aksediyorlardı. Aslında (o yeryuvarla- gının etrafını saran, kısa dalgaları aksettiren elektrikle yüklü, iyonlaş- mış bir tabaka vardı. Bu tabakaya "İyonosfer" veya keşfeden bilginin adına izafetle o"Heaviside" tabakası deniyordu. Bu tabaka kısa dalgaları sanki bir ayna gibi aksettirebiliyor- du. Böylece kısa dalgaların uzun me- safelere yayılabilmesi mümkün olu- yordu. Ancak bu, faydalı olduğu ka- dar mahzurlu bir durumdu. İyonos- ferden akseden dalgalar birbiriyle çok defa girişim -enterferans- yapa- rak kısa dalgaların meşhur'"Fading" olayını doğuruyordu. Ayrıca bu tabakanın geceden gündüze çok (değişiyor ve bazı dalgaları gece dinlemek kabil olmuyordu. Bu yüzden kısa dalga ya- yını yapan istasyonlar gündüz başka gece başka bandlarda çalışmak 70- rundaydılar. Bütün bunlardan baş- ka güneş lekelerinin tesiriyle İyonos- ferde büyük ölçüde değişiklikler olu- yordu. özellikleri Lekeli Güneş "Güneş lekeleri" ne demekti ve ne tesirleri vardı? Güneşin' dünya- mız ve üzerinde yaşayan canlılar ba- kımımdan nekadar önemli tesirleri olduğu herkesce bilinir. Güneş üze- rinde zaman zaman, takriben ll yıl- lık bir peryotla, görünen belirli leke- lerin, güneşin yüzeyi üzerinde cere- yan eden termonükleer olayların yer yer şiddetlenerek güneşin üzerini kaplayan kızgın kütlede girdaplar ve fırtınalar yaratmasından ilen geldi- gi şeklinde izah edilir. Ancak, sebebi ne olursa olsun, bu lekelerin ortaya çıktığı 11 yıllık per- yot sırasında yeryüzünde önemli olayların, bilhassa büyük fırtına- ların, taşkınlıkların, depremlerin, ku- raklık ve kıtlığın, hatta içtimai fe- lâketlerin olduğu, cinayetlerin art- tığı, harplerin çıktığı ogörülüyordu. Bunun ilmi izahı bir yana, elektro- manyetik dalgalarla yapılan haber- leşmede, radyo yayınlarında esaslı bozukluklar ve kesintiler (oluyordu. Bu gibi olayları izah etmek ise nis- beten daha kolaydı. Kısa dalgaların yayılması olayının geniş ölçüde İyo- nosfer tabakasına bağlı bulunduğu belliydi. Halbuki güneş lekelerinin ortaya çıktığı zamanlarda güneşin yayınladığı (o ültraviyole (-morötesi- ışınların birdenbire çok şiddetlendiği ve dolayısiyle iyonosferin yere yakın olan tabakalarındaki iyonizasyonu ve tabakanın kalınlığını çok arttırdı- ğı görülüyordu. Yani İyonosfer yer- yüzüne yaklaşıyordu, hattâ yüksek- liği 70 kilometreye kadar azalıyordu. Bu kadar alçaklarda ise atmosferde- ki havanın yoğunluğu birdenbire faz- lalaştığı için iyonize tabakadaki iyonların yerden gelen radyo dalga- larının frekansını takibetmeleri, ya- ni İyonosferin oaksettirici bir ayna vazifesini görebilmesi oimkansızlaşı- yor, uzak mesafelerle muhabere de kesiliyordu. Yapılan tahminlere göre, Il yıllık kritik peryodun güneş lekelerinin a- zalacağı safhasına ancak 1964 de ula- şılacaktı: AKİS, 13 NİSAN 1960