5 Aralık 1940 Tarihli Servetifunun (Uyanış) Dergisi Sayfa 10

Tarih Orhun Âbideleri ve Ortazaman Türlerinde arihten evvelki devirlerde İ olduğu gibi Orta zaman tarihinde dahi Türkler dev- letçi ve medeniydiler. Eski Türk- lerdeki devlet teşkilâtını, Çin mem- balarından başka, Gök Türkleri esas ittihaz ederek Orhun âbidele- . rinden anlıyabiliriz. Abideler muh- teviyatının iyi bir tarihi intikad ve inşası bu sahada icabeden ma- lümatı kışmen verebilmektedir. Taribi ehemmiyetine ve mev- zuumuzla alâkasına binaen (Orhun kitabelerinden (1) biraz bahsedelim: Bizde ise bu sahada Şemseddin Sami'nin gayri matbn eserinden sonra Profesör Necib Asım tarafın- dan pek Eski Türk yazısı ve nihâ- yet «Orhun âbideleri» 2dlı malüm eserler neşredildi. Necib Asım'ın 1340 da neğrettiği Orhun âbideleri, kısmen hatalı olmakla beraber arap harilerile başıldığı için metin kı- sımlarının iyi okuumaması bakimın- dau da muhzurluydu. Nihayet 1935 de Türkiyat mecmuasının 3ncü cildinde Thomsen'in, «Mogolistan- daki Türkçe Kitabeler> adlı kıymet- li yazısı neşredilmiş ve 1986 yılında da HüseyinNamın Orun tarafın- dan Orhun âbidelerile diğer Kita- beler Eski Türk yazıtları, Orhun adıyla itinalı bir şekilde çıkarıl- mıştır. Eski Türk yazıtları, Orhun âbidelerile diğer kitabelerin hem metnini ve hem de tercümesini ihtiva ettiğinden iki taraflı bir faydayı temin etmektedir. Munhasıran Orhun kitâbelerine aid olan bu eserlerden başka Prof, Fuat Köprülü'nün Türk edebiyat tarihi ile Prof. Şemseddin'in Mu- fassal Türk terihi'nin IX ncu cil- dine ve Profesör Sadri Maksudi'nin Türk dili için ünvanlı eserinde, Ahmed Oaferoğlu'nun Ülkü'nün 42, 53 ve $4ncü sayılarında ve Abdül- kadir İnan'ın Türkoloji ders hulâ- (4) Vilhelm Thomsen, Orhun kitabe- lerine sid eserini İnseriptions de L'Orkhon adıyla Helsingfora da 1596 tarihinde tabet- #irilmişti. 32 — Servetifünun — 2311 Devlet Teşkilâtı saların'da Orhun kitabelerine dair mâlümat vardır. Gök Türk kitabelerine aid ta- nınmış bazı garb kaynakları şun- lardır: 1 — Marguart, J. Die Chrone- İogie der alttürkischen İnschrif- ten Leipzig 1898. (Baki Türk kita- belerinin kronolojisi). 2 — Radlofi, W. Atlas der Al- tertümer der Mongelei. (Orhun ekspedisyonunun faaliyetine dair atlas, kitabeler ve orada bulunan eşyanın fotoğrafileri) St. Peterburg 1892 3 — Radloff, W. Die alttür- kischen İnçhriften der Mongolei, 4 cilt 8. Petresburg 1896. 4 — Thomsen. W. İnscriptions de L'Orkbon. Helsinki 1894. Orhun nehri kıyılarında ve ko- şu Çaydan gölü civarında esas iti- barile üç taş üzerine kazılan bu âbideler, ilk defa Rus arkeoloğu Jadrinzew tarafından 1839 tarihin- de bulundu ve Radloff'un başkan- lığı sltında bir ilmi heyet tarafın- dan Atlası neşrolundu. Fakat âbi- deleri asıl okuma şerefi, Danimar- kalı Profesör Wilhelm Thomson'e aittir. Âbidelerden biri Gök Türk hükümdarlarından Bilge Hâkan ve diğeri de kardeşi Gültekin namına Vilinci asırda dikilmiştir, (752- 785). Kitabeler Thomsen, Radloff ve Meliyoraski gibi âlimler tarafından okunup Fransızca, Almanca ve Rus- ça tercümeleriyle neşrolunmuştur. Âbideler oldukça büyük bir ka- ide üzerine dikilmiş birihalde iken ikisi de yıkılıp yere düşmüş ve birincisi aynen kalmış ise de ikin- cisi parçalanmiştır, Birinci «âbide büyük, itinakârane yontulmuş, dört cepheli ve yukarıya doğru biraz daha inceleğen, bir nevi kireçtaşı yahut fena, gayri sâf mermerden masnü olup 3,75 metre irtifaında- il Thomsen, Mogolistandaki Türkçe kitabeler; Türkiyat mecmuası, cilt 8, sa hile 98. IS) 78öde dikilen Bilge Hâkan Abidesi. dır.» (2) Eni aşağıda 1,32, yukarıda ise 1,22 metre ve kalınlığı da 46 yukarıda 44 santimdir. Birinti &âbi- »de bugün yine eski yerinde dikili olarak bulunmaktadır, İkinci #bide (8), şekil ve vazi- yeti itibarile hemen hemen birin- cinin aynıdır. Fakat her cephesin- de birkaç santimetre daha yüksek olduğu için cephesi 41 ve dar cep- helerden her biri 1b5şer satırı ha- vidir. Kırılan ikinci âbide, birkaç büyük parçaya ayrılmıştır; bu ci- hetle ölçülmesi mümkün olamamış- tır. Abidelerin her dört yüzü yazılı olduğu gibi, yukarıdan aşağıya doğru dar şekilde kesller köşelerde yazıyı ihtiva etmektedir. En çok yazılı olan cihet, şark cihetidir. Garb cihatinde de Çin yazısile ya- gılmış bir sahife ve yanında gene birkaç satır Türkçe yazı bulunur. Kırılan ikinei &bidenin yazıları bir- çok yerlerde silik ve bozuk ise de, âbidede muhteviyatının ekserisi bi- rincinin ayni olduğundan telâfisi mümkün olabilmiştir. Avrupa âlim- leri bu yazıların, fotoğrafla resim- lerini, stampa ile kelıplarını almiığ- lar “ve haliine çalışmışlardır. Bu .bususta Finlandiya Fin-Uygur ilim ,semiyeti ve Rus Akademisi bir hayli messi #arfetmiştir. Orhun kitabelerinde kullanılan alfabe, Türklere mahsus en eski yazılardan biridir (4). Orhun alia- besinin 38 herfi vardır. Yazılar sağdan sola ve yukarı- dan aşağıya doğru yazılır. M. E. IV ncü asırdan itibaren muhtelif Türk şubeleri tarafından kullanılan bu alfabe, Vinci usırda Yenisey Kırgızları, VIl'nci asrın ilk nıstın- da da Gök Türkler tarafından İs- timal edilmiştir. Orhun yazıları, bir kısmı Uygurlar arasında kul- lanıldıktan sonra terkedilmiş ve İ4)Thomsen, 1948 da Turcica adıyla meşrettiği risalede Orhun &bidelerine aid ilk tercümesinin tefsirini yapmış ve 1999 de daha doğru “ve mükemmel bir şeklini neş- retmiştir.