21 Aralık 1933 Tarihli Servetifunun (Uyanış) Dergisi Sayfa 18

SERVETİFÜNUN p No.1948 —263 Başaraklar, bilik (mana yüzünden de ikiye aşrı- lır. Bunlardan biri «öte geçen (müteaddi), ikincisi «geçmeyen (lâzım) dir. Bir başaranın yaptığı iş baş- kasına geçerse ona «öte geçen başarak (fiili mütead- di)» derler, Kazmak ve dizmek türeklerinden «toprağı kazdım; boncuğu dizdim» dersek burada kazmak işi toprağa ve dizmek işi de boncuğa geçtiğinden bu iki türek «öte geçen» olur, Başaranın yaptığı iş başkasına geçmez, kendisinde kalırsa ona «geçmeyen (lâzım)» derler. Yatmak, gezmek türeklerinden <bahçede yattım; kırlarda gezdim» dediğimizde yatmak ve gezmek işleri başka birine geçmediğinden «geçmeyen (lâzım) olur. z —«Her hangi bir türeğin «öte geçen» veya «geçmeyen» olduğunu bulmak yolları»— —Her hangi bir mastarın müteaddi veya lârım olduğunu bulmak usulleri'— «Neyi» ve «kimi» soruşlarına uygun gelen türek- ler (mastarlar), «öte geçen» ve «nerede, nereye, ne- reden» toruşlarına uygun gelenler de «geçmeyen (iğ zım)» olurlar. Şimdi bu tüveyi örnek olarak aldığımız gu: «Görmek, girmek, kalkmak, yazmak, süpürmek, götürmek, kızdırmak, düşmek, süzmek» türeklerile deneyelim. Ve görmek türeğinden «ben gördüm» çe- kimini ele alalım: «Ben gördüm» dersek arkasından «neyi» ve «kimiz diyebiliriz ki: işte bu türeğin «öte geçen (müteaddij» olduğunu anlarız. «Girmek» n «sen girdin» dersek hemen «nereye» soruşu ortar ya çıkar ki: bunun da «geçmeyen (lâzım)» olduğu anlaşılır. Ve yine bunun gibi «kalkmak» ta «nereden» sözünü aldığı için «geçmeyen» dir. Ve «yazmak, sü- pürmek, götürmek, kızdırmak, süzmek» türekleri «neyi» ve «kimi» soruşuna uyduğu için «öte geçen» (müteaddi) olurlar. Ve «düşmek> türeği de «nereye» ve «nerede» şoruşlarını aldığı için «geçmeyen (lâzım)» olar. Şimdi bunları birer örnekle de anlatalım, Örnekler : «Kardeşim aşçılığa yk Ben sizi gördüm. Kız kardeşiniz yazı yazmaz mı? Annem odayı süpürdü, Komşumuz kızını köye götürdü. Bu kadın teysemi 'kızdırdı. Bu sabah sütü ben süzdüm, —«Geçmeyen)leri (öte geçen) yapmak yolların— —“Lüzum,, ları “mütenddi, yapmak usulleri)— «Geçmeyen» leri «öte geçen» yapınak için üç yol vardır: . 1 — Türek köklerinin sonları sesli olursa «mek> ve «mak» tan önce bir de «t» eklenerek «öte geçen> yapılır. <Zıplamak» tan «zyıplatmak», «ağlamak» tan «ağlatmak» ve <esnemek> ten <esnetmek», «gevşe- mek» ten <gevşetmek> ve «acımak» tan «acıtmak» olur. EDER 5 i TÜRKÇE ğ DELILILLAV UT ü yararı yasa ne CRAMER GK Yazıların herbir ; korunmuştur — 3ı— 2 — Türek köklerinin sonları sessiz ve bir vuruşlu olursa yine «mek> ve «mak» tan önce düzene göre «dir, dır, dur, dür> getirilir. «Gezmek: ten egezdir- mek», «azmak» tan «azdırmak», «durmak» tan «dur. durmak» ve «gülmek» ten «güldürmek» olur. 3 — Son sözlüğü <r> yahut <i>» olan türek kök- lerine bir «t» eklenerek «öte geçen» yapılır. «Getir- mek, getirtmek; ayırmak, ayırtmak; oturmak, otürt- mak; çevirmek, çevirmek; darılmak, darıltmak; boşalmak, boşaltmak» olur. —a Bu türelerin dışında kalanlar »— —Bu kaidelerin bazı müstesnaları)— Yukarıda bildirdiğimiz bu üç türeden başka yolda da «öte geçen» yapılır. Bunlara <türe dığı» derler. Bunler işitip duymakla bellenilen türeklerdir. Bunla- rın birkaç örneği aşağıda gösterilmiştir 1 — «Kalkmak» türeği «kalktırmak» olacakken «kaldırmak» ve «emmek» te hem «emdirmek> ve hem de <emwzirmek» olur. 2 — Korkmak, yatmak, akmak, sapmak, batmak gibi bir takım türekler vardır ki: bunlar da türe dışında ve yalnız bellemek yolıyla «öte geçen» olurlar, Örnekler ; «Korkmak» tau «korkutmak», «yatmak» tan <ya- tırmak, «akmak» tan «akıtmak», «batmak» tan <be- tırmak», «sapmak» tan «sapıtmak» olur. 3 — Son sözlükleri «ş» ve bir vuruşlu olan kök- lerde «ir, ır, ür» eklenerek «öte geçen yapılır. Örnekler : «Pişmek» ten <pişirmek>, «şaşmak» tan eşaşır. mak», «taşmak» tan <taşırmak», «aşmak» tan <aşır- mak», «düşmek» ten «düşürmek», <üşmek» ten <üşürmek»> olur. «Koşmak, deşmek, coşmak» gibi bir takım türek- ler vardır ki: bunların «öte geçen» leri türe dışında olarak ak rmak, deştirmeks olur, Ve e bu yolda «içmek, bitmek, uçmak, geçmek, kaç- doğmak, duymak» gibi türekler vardır ki haline da «öte geçenleri»: «içirmek, bitirmek, uçurmak, geçirmek, artırmak, kaçırmak, doğurmak, doyurmak» olur. —a Başarıklar »— —Mefuller)— Dört geçit <başarık (mef'ülk olduğunu bundan önceki söylediklerimizde bildirmiştik. Şimdi burada da «başaraklara (fiillere» gelen başarıkları anlataca- diz. Her başarağın bir veya iki başarığı (metulü) olur. — Bitmedi —