1 Haziran 1933 Tarihli Servetifunun (Uyanış) Dergisi Sayfa 16
12 SERVKETİFÜNUN No. 1920 —235 A z KER â Yazan: TÜRKÇE çi Yazıların herbir Ö Bi e maş 8 ti İ EDİR, ER EE AET yararıyasale Hüseyin Nazmi CKAMER g korunmuştur | £. S. DMK 8 —4— Bunların hiç birinde ek getirilmediği ve çeşitleri, neden yapıldıkları bilindiği için hepsi de üçüncü çeşit bağlantı (izafet) olurlar. Alıştırma: — Aşağıdaki örneklerde bulunan üç çeşit bağlantıları ayırınız. «Perdenin ortası delinmiş, bir basma perde alalım. Çeşme suyu ağırdır her kişi içemer. Biz köydeyken yemeği her akşam toprak tencerede pişirirdik. Haydi arkadaşlar yemek borusu çalındı, Anne, yastık örtüşü öeredet Dolabın gözündedir kızım. Bir altın köstek kinibilir kaç kuruş tatar? Ceviz yağı boyacılıkta kullâmılır. Ben yün yastıkta yatarım, kardeşim ise kuş tüyü ister.» —« Biriken takıklar (mürekkep isimler) »— Kendilerinden ayrı bir bilik çıkabilen iki söylen- tinin birleşmesine Türkçe'de «biriken takıklar (mü- rekkep isimler) denir. Şimdi burada «sivri> ve <si- nek» söylentilerini ele alalım: bunların ikisinin de ayrı ayrı birer biliği vardır. İşte bunları bir arada söyler veya yazarsak başka bir bilikli söylenti olur ki: işte buna «biriken takık» adı verilir. Örnekleri : «Sivrisinek, kırkayak, toapağı (kaplumbağa), altı- parmak (balık), sivriburuu (balıkb gibi. Öğüt: — İki eşli takıktan yapılmış <birikeh ta- kık»lar kimi yerde eşsiz takık (ismi has) olarak da kullanılır. Ejli taklardan Eşsiz takık «Kız> ve «kule» «Kızkuleği» «Beşik» ve «tag» «Beşiktaş» olar. — «Kılık (sıfat) »— Söylenti bölümlerinin ikincisi akılık (sıfatp tar. Takıkların, nasıl ve ne biçimde olduklarını anlat- mak için onların önlerine getirilen söylentilere dili- mizde «kılık» denir. « Güzel kız, yeşil ot, topal at > gibi ki: burada «güzel, yeşil, topal» söylentileri birer kılıktır. Çönkü bunlar kızın — otun yeşil ve atın topal olduğunu bize anlatıyo: Kılıkların il anlattığı takıka «kılık eşi (mevsuf)» denir. Yukarıdaki örneklerde olan kız, ot ve at ta- kıkları birer «kılık eşi» dir, Kılıklar, takıklarla birlikte gelirlerse bunlara «kı- lık bağlantısı (sıfat terkibi)» denir. İşte: «Güzel kız, uzün sırık, kırmızı boya, Türkçe yazı> sözleri birer «kılık bağlantısı» olur. —aKaç türlü kılık vardır ?o— Kılıklar, ilkönce ikiye ayrılır. Biri «öz kılık (e- mâi sıfat)» öteki <ekii kılık (kıyasi mfat) tır. Öz kılık: — Bir türe ile yapılmayıp ötedenberi işitilip bellenilen kılıklardır. «Güzel, çirkin, kara, ak, kalın, kısa» gibi daha birçok bellenilen, görülen kı- lıklar <öz kılık» çeşidine girmektedir. Bunlarda hiçbir türe yoktar. Gelişigüzel, duyulduğu gibi bellenilmiştir. —« Ekli kılıklar (kıyası sıfatlar) »— Bu biçim kılıklar, takıkların gonlarına yerine göre birer uygun <ek» getirilerek yapılır. «Evli kadın» dediğimizde «ev» takığının sonuna bir «li» eki geti- rilerek «ekli kılık» olmuştur. — Ekli kılıkların yapılma yolları » — Ekli kılık yapmak için birkaç yol vardır: 1 — Takıkların (9) sonlanua: «li, lı; lü, lu» ekleri getirilerek yapılır. Takık yenlik ve ineş sesli ise eli» getirilir. «Rez» den <bezli», «ter» den «terli, «İzmir» den <izmirlir olar. Kalın ize <lı» konulur: «Ağaç» tan <ağaçlır, «baş» tan «başlı ve «kar» dan e«karlı> olur, Büzmeli olursa <lü» konulur: «göz» den e«gözlür «üzüm» den «üzümlü» olur. Ve kapalı kalın olursa «lu» eklenir: «kuzü» dan «kuzulu», «toz» dan <tozlu> ve «yol» dan «yollu» olur ki, bunların hepsi de birer <ekli kılık» tır. 2 — <Ce» ve «ca» eklerile de bir takıktan okılık» yapılır: «Türkçe, Almanca» örneklerinde olduğu gibi. 3 — «siz, me, süz, suz» oeklerile de kılık yapıla- bilir: «dil» den <dilgiz», «kapı» dan ekapısız>, <dü- dük» ten <düdüksüze ve «top» tan «topsuz» olduğu gibi. 4 — «Lik, kık, lük, luk» ilede ekli kılık yapılır; «yemişlik, karlık, gözlük, tuzluk» sözleri de bu yoldu <ekli kılık» olmuştur. 5 — «Ci, e, cü, cu» ile de olur, Bunlar satici, alışveriş eden ve bir iş yapan biliğinde kullanılır. «İzci, kapıcı, göncü, lokumcu (**J» kılıkları da böy- lece yapılmıştır. 6 — Birlik ve beraber biliğinde olan «deş» ve «dag» ile de ekli kılık olur. «Adaş, arkadaş, yoldaş, kardeş» söylentileri dahi bu çeşit ekli kılık olur ki: bunların hepsinde birlikte ve beraber biliği vardır. —aKılıkların başka çeşitleri (sıfatların sair nevileri)o— Kılıklarda şimdiye kadar gösterdiğimiz ve öğren- diğimiz başka birkaç çeşit daha vardır ki: onlar da «say), pay, sıra, belirsiz» adını alırlar. — Bitmedi — PJ) Kimi yerde «öz kılıklar» dan dahi sekli kılık» yapılır. «Mavili, sarılı, morlu> denir. 199) Kalın sözlüklerden sonra gelen «e» ler «ç» ye çevrilir. Alfabe töresi: esimiiçi, balıkçı, sütçü, utçu> da olduğu gibi.
