21 Ocak 1932 Tarihli Servetifunun (Uyanış) Dergisi Sayfa 11
No. 1849 — 164 SERVETİFÜNUN 123 Mesnevi şairinin doğduğu yer! ." Afganistanın muhtelif mıntakalarındaki ırk değişikliği, adet ve ananeleri nasıldır ? Orta Asya'nın bu müstakil milletinin meskfin bulunduğu arazinin şimal sahaları, Herat ve İran'a mücavir olan kısımlam mahsuldardır. Bn mıntaka- larda mezrmata karşı bir set teşkil eden kalker ve killi tabakalar bilnisbe azdır, arazi oldukça düz, kumlu ve nebatatın çürüyen gübrelerile meşbu oldu- undan ziraat son derecede iyidir ve mevent dağların kâffesi ormanlarla znesturdur. Bilhassa, kaysı, zerdali ağaçları nazara çarpar. Bedahşan ve Mezarışerif havelisinde pirinç, buğday, arpa, maaş (bir nevi kuru sebze), mercimek ve mevsim icabına göre kavun ve karpuz zeriyatı mükemmeldir. - Mübalağa etmiş olmayayını, Afganistanda yetmiş çeşidi imütecaviz üzüm yardır. En birincileri: Hüseyniye, alamattoydu, kişmiş. Kişmiş kuru üzüm imali de mühim bir yer tutmaktadır. Bu bhavalide Mezarışerif şehri Rusya Sovyet cümhuriyetleri ittihadı ile ticaret ve ihracat merkezidir. Afganistanın Hindistan ve Avrnpa ile ihracat ve ticaret yolu Kâbil—Celâlâbat ve Celâlâbat —Pişavur şosalarıdır. Halbuki, şark ve cenbu şarki cihetlerindeki arazi berikilere nisietle, mahsuldar değildir. Arazi dağlık mıntakalardan müteşekkildir. Merkez ve gürba doğru Hezare ve Hezarecat mıntakalarında hezareler halı, Lahur Şalı ayarında şal, şayak dokurlar. Ru halkın kadınları erkeklerden kaçmazlar, Afganistanın en birinci halısı burslardan çıkar. Irk, adet ve tabiyetler cihetine gelince, şimalde oturan halk mülâyim tabiyetli ve kendi iş ve güçle- rile meşguldür. Şöyle bir kere tarihi ve edebiyat tarihini tetkik edersek görürüz ki eski ari medbniye- tinin beşiği olan Belh şehrinde şahsi arzusu ile iahta ve saltanatı terkeden İbrahim Ethem gibi halkperver bir padişahı, Mevlâna Celâlettini Rumi gibi meşhur Mesnevi muharririni, birçok şair, âlimleri ve mnta- savvufları yaratmıştır. Bu mıntaka ahalisi arasında edebiyat mühim bir mevki işgal etmiştir. Halbuki Afganistanın Hindistana mücavir dağlık arazide ye- tişen dağlılar küçük yaştan itibaren silâh kullanmağa, atıçılığa alışmışlardır, Bu halkın maişetini canavar avlamak, derilerini satmak ve neticede tab'an cesur oluyorlar. Buralarda imütemekkin kabilelerin başlıca: ları: Afridi, Veziri, Mohment, Mengel, Şirivar ve Cedran'lerdir, Kandahar havalisinde de birinci gelirler. Afganistanın imalinde oturan ehalinin kısmı küllisi 'Turani neslinden Özbek ve army Belh havalisinde bir milyonu mütecaviz Tacik vardır. Taciklerin lisanı farisidir. Bunların Türk ve İranlı- lardan melez oldukları mervidir. Galçai'ler cesarette 70 türlü üzüm yetiştiren memleket .. Özbek ve diğer Türk kabileleri çağataycn konu- şurlar, Çağatayca ile İstanbul türkçesi arasmdaki fark undan ileri gelir İstanbul türkçesi tekemmül etmiş bir lisan ve hafiftir. Halbuki, Türkistan Türk- lerinin konuştukları lisanda ise masdarlırda sıklet ve ağır masdarlar çoktur. Meselâ: Yoburmak - gön- dermek, karayımak - beklemek gibi. Kâbil ve Herat gibi birkaç yerde Beni İsrail bakayam Yahudiler vardır ve bunlar mahelli lisanla konuşurlar. Babil katliâmından Bactrian (Belh) ve Herat'a iltica eden Beni İsrail ahfadındandırlar. Bunlar, her yerde olduğu gibi ticaretle meşgul olurlar Hezükelilerin de Cengiz han ahfadından oldukları mervidir. Afganistanda üç mühim lisan üzerine konuşulur, başlıcası: Farisi ve bu lisan farisisin- den biraz farklıdır. Şimal halkının konuştukları çağatayes ve asıl Afgan lisanı olan Peştu üçüncü gelir. Peştu'da kelimelerin ekserisi garp lisaninrından alrmancaya benzer. Meselâ: Nicht - Nişte gibi, Ch edatı ş ye kalboluyor. Afganistanda bundan kıykbeş sene evvel, Emir Apturrahman han zamanında Kâfiri yadolunan bir kabile vârdı. Büyük İskenderin İranı fethettiği sıra- larda Hetfat ve Kâbile yürüyen ordusunda b&kaya olan Kâfiriler iri, sarı saçlı, beyaz olmaları kendileri- nin İskender ahfadı olduklarına birer şahittir Apturrahman hen bunlara mollaler gönderip İslâmiyeti kabul ettirmiştir Elyevm, Cedidilislâm dani ile yadolumuriar. Bun- lann miktarı iki yüzbin kadardır. Afganistanda Şah Hz.nin muhafız kıtaatı ekseriyetle Cedidelerden mürekkeptir. Asıl afganca Peştu lisaumın Jermen lisanından müştak olmasına yegâne sebep Atilâ (Atlı Hanın) Avrupayı istilâya giderken Bactman havelisindeki Jermen kşbilelerini önüne katıp sürmüş ve bunlardan bir kısmı ve bu ari ırktan diğer kabi- leler oldukları yerde kalmış ve cenuba iltica etmişler ve Peştunun eski ariden müştak olduğunu meydana çıkarmaktadır. Bu lisanla konuşanlar azdır, Bugün Afganistanın nüfusu on milyonu tecavüz etmekte ve arazisi maden ve saire cihetinden büyük inkişaflara namzettir, Belhizade Seyit İsa -—>
