9 Ocak 1936 Tarihli Servetifunun (Uyanış) Dergisi Sayfa 16

No. 2055—310 Bir Gagauz gelini ve annesi nereden onlar gelmişler Besarab- yaya, hem Dobrocaya, nerede y&- şamışlar, baştanbaşa. Gagauzlarda yok ne literatura, ne yazılı kihat- lar. Şindi edek Gagauzlar yazma mışlar Gagnuzların istoryasını ». Bu örnek parçadan görüldüğü gibi fiiller bugünkü türkçemizde olduğu gibi sona getirilmemekte, mefullerden önce yeralmaktadır. Yukardaki satırları fransızca ola- rak düşünün, cümle teşekküllerini hiç bozmadan, satır satır bu dile geçirilebileceğini görürsünüz. Bu- günkü dilimizde mevcud olan meselâ: «yaşadıkları, olduğunu, o- lan, geldiğinden» gibi cümleye yumuşaklık ve ifadeye kolaylık veren ve türkçenin bir hususiyeti olan şekiller Gagauz lehçesinde bilinmiyor. Bunun yerine : Yaşadıkları nerede yaşıyorlar Gagauzların ne türlü insanlar oldu- ğunu ne türlü insanlardır Gü . gauzlar. Yalız gelmiş olan — ha- ni gelmiş yalnız. Bakmalıyız — lâzım bakalım. Alayım, almalıyım, alabilirim gibi iktidari ve iltizami sıygalar Gagauzlarca tamamen meçhuldür. Bunların yerine onlar lâzım alme- ga, olur almağa gibi ifade kuvveti ö UYANIŞ daha zayıf şekiller kullanmak mee- buriyetindedirler, Türkçenin bu sıygalarının nisbeten yeni olduğu- nu, çok önce anadille irtibatını kaybetmiş olan Gagauzların lehçe- sinde bu sıygalara rastlamayışımız- dan ileri sürebiliriz, Gagauz leh- çesindeki bütün siygaların sayısı beş altıyı geçmez. Profesör T. Kowalaki Gagauz lehçesi hakkında şu hükmü veriyor: «Osmanlı dili gibi Gagauz dili ta- biri de hiç bir haklı sebebe istinad etmiyor. Çünkü ikincisi birincinin bir lehçesinden başka bir şey de- ildir.» Besarabyada oturan Gagauzların lehçesi Bulgaristanda ve Dobruca- da kalmış olanlarınkine bakarak Ozmanlıcadan daha fazla uzaklaş- mış ve berikilerde edebi lisanın tesiri daha büyük olmuştur. Besarabyu Gagauz lehçesinin anadile nazaran karakteristik ay- rılıklarını Moşkot şöyle tesbit edi- yor: 1 — Ey hecesinin i veya İl ye les Seyret, siret, değişi rim — dişirim. 2 — Ig hecesinin kaybolması: Balığa balan, sacağı — sacan. 3 — e,ö,ü, sadalı harflerinden önce bir y ilâvesi: Ekmek — ye- mek, üzüm yüzüm. Buna karşılık eyni sadalı harf- lerden önce mevcud «y» sadasızının mi Yemek — imek, yüzü — üzü 4 — «e» harfinin tesiri altında o ve u harflerinin ü ve ö ye çev- rilmesi : Çocuk — çöcük, cuma cüm3. «Bu hal daha başka Türk lehçelerinde de görülür», 5 — Arabça kelimelerin sonun- da ki «t» harfinin de tıpkı türkçe- lerdeki kaidede olduğu gibi «d» ye çevrilerek kuvvetlendirilmesi : Kuv- vveti — kuveğdi, vakti vakdı. 6 — Aksan toniğinilk hecelere yüklenmesi ve bunların uzatılarak telâffuzu. T—i& ve.y harflerinin v ye çevrilmesi; boğa — huva, yuğur- mak — yuvurmak, doğmak — dovmak, köy köy, 8 — Son eklerde, ondan önceki hece nasıl olnrea olsun daima ka: lın geklin kullanılması; giderkan «giderkana şekline de ruatlanır», içindan. 9 — Buraya ve oraya yerine burayı vü orayı. 10 — be vednin bazı p ve t ye çevrilmesi: binmek pin mek, dolu tolu, 11 — Hal siygasının tasrifinde «yor» un er ve ür gibi muhtelif birbirine yakın şekillere girişl: Gi- diyor — gidiir, gidier, gideer, Ba- kıyorum - bakiirim, bakierim. 12 — Dahi manasına <da> € datının «ve» yerine kullanılışı: çi: kıyor ve diyor — çıkaler da deer. Mihal Çakır'ın kitabında bu- günkü dilimizde mevcud olmıyan bazı çok güzel öz Türkçe kelime- lere rastlıyoruz. İşte birkaç tnnesi: Yensemek mağlüâb etmek, Üstalmak “© Galib gelmek Batlantı menşe, mebde Dolay cıvar Yerleşme koloni Onuştan o yüzden Bağlantı — muahede Uzlaşmak itilâf Uzluklu, barışmaklı sulhperver Bitki nihai Ayırma — müntehap İnandırmak kâğıdı — bon servis Öğredini muailim. — Devanı son sayfada — Bir Gagauz ailesi