4 Ocak 1931 Tarihli Serbes Cumhuriyet Gazetesi Sayfa 2

vi -bir vilâyet, bir kaza, bir nahiye in Tiberalizm nedir Muharriri: Emile Fagvet Hürriyetlerin Devleie elzen: olduğu babında On altıncı fasıl Tabiri diğerle Devleti orada olduğu gibi burada da kendi vazifesinde, Okendi dairesinde tutalım. Yalnız vazifesi burada, oradan daha büyük, dairesi bu- rada oradan daha vasidir. Amerikada ferdi hürriyet mutlaktır. Neden burada da ol- masın ? Dahili nizam zaruretleri buna mani mi oluyor? Hayir. Müdafaa zaruretleri buna mani mi oluyor? Hayır; yalnız harp zamanı müstesna.. Netice : Sulh zamanında Fransada ferdi hür- riyet mutlak olmalıdır. Fikir, söz ve matbuat hürri- yeti Amerikada mutlaktır. Ne- den burada da olmasın? Dahili nizam zaruretleri buna mani olu- yor mu? Harp zamani, ve sulh zamaninda bile, askeri teşkilâtın esrarını ifşa etmek noktası müs- tesna, hayır. Netice, sulh zama- nında askeri teşkilatın. esrarına müteallik olan noktalar müstesna matbuat, söz ve fikir hürriyeti Fransada mutlak olmalıdir. Amerikada mıntaka ve lediye | hürriyetleri mutlak ol- maksızın o kadar vasidir ki her “devlet, (vilâyet) hemen hemen Devlet içinde bir (e Devlettir. Kendi Kendini idare eder. Ken- disi tarafından intihap (edilmiş idarecileri, kendisi tarafından intihap olunmuş birtçesi” vardır. Neden Fransada “aynı olmas? Fransada ancak kismen bunun aynı vaki olatarir, Mahalli işlerin mahallınde görülmesi wadafaayı asla alâkadar etmez. işlerin in- izamına: ve süratls ş#vülmeşine ise pek faydalıdır. Be- Her şeyin. Pariste yapılma ması ve binaenaleyh | belediye meclislerinin, vilâyet meclisleri" nin daha fazla salâhiyet sahibi olmaları faydalıdır. Fakat mu- hakkaktır ki ne belediyelere, ne de hatta vilâyetlere tam | bir bitişe hilrriyeti bırakmak doğru olmaz, Nedem mi? Zıra milli müdafan raruretleri buna mani- dir. Bir vilâyetin serveti hazinesinin bir inamıdır ve bu itibarla israf edilmemesi O icap eder. Halbuki, ne belediye, ne vilâyet temsil ettikleri harp ha- zinesi kısmını haleldar etmeden masraftan he dereceye ka- dar ileri varshileceklerini tayin edemezler. Bu hesabı ancak Devlet yâ- pabilir. Bizim memleketimiz gi- bi mütemadiyen harp tehdidine maruz bir memlekette, Devletin bir belediye ve hatta bir köy tarafından yapılacak masrafları hududunu tayin etmesi münasip- tir ve elzemdir. e Binaenaleyh mıntakaların ve şehirlerin mali hürriyeti tahdit edilmelidir. Di- ğer her idari hürriyetin ise, dün- yanın en hür memleketinde ol- duğu kadar vasi olmasında hi bir mahzur yoktur. Pek tab ki harp halinde, Devletin arazisi veya arazisinin pek yakınında harp halinde, bütün hürriyetleri ve onlarla beraber vilâyet ve be- lediye hürriyetleri de tecil edilr. Amerikada cemiyet hürriyeti mutlaktır. Neden Fransada ayni olmasın? Dahili nizam zaruret- leri buna mani midir? Hayır. Müdafaa zaruretleri buna mani midir? O da değil & Devletin, arazisi dahilinde kendisinden başka hiç bir cemiyete müsaade etmemek emelinden başka hiç bir şey buna mani olmaz. Bu iddia ile Devlet kendi rölüriden, vazifesinden o ve © dairesinden mutlak olmalıdır. Tedris hürriyeti Amerikada mutlaktır. Neden Fransada da öyle olmasın? Dahili maddi ni İzam zaruretleri buna mani olu- İyor mu? Müdafaa zaruretleri bu- na mani oluyor mu? Asla. Dev- letin, papa imiş gibi herkesin kendisi düşünmek © emelinden hiçbir şey buna mani Bu iddia ile Devlet kendi ro- lünden, vazifesinden ve daire- sinden harice çıktığından burada tevakkuf etmiyeceğiz. Fransada mutlak ol- Siri Adli - hürriyet Amerikada tir ve teşri bir kanunu hükümden keen lem yekün kılmağa muk- leri değil, Halbuki hükümete itaat etmedikleri için hatta teşkilât esasiyeye mu- halif bulundukları bir kanunu tatbikten imtina eyledik- leri için nizam ve intizamın bo- zulduğu görülmüş değildir. Mec- lis tarafından kabul edilmemesi icap eden bir kanun kabul edil- memiş bir kanun gibidir. Hepsi bundan ibarettir. Müdafaa za- ruretleri buna mani midir? İste- diğim kadar arayayım; bunu gö- şekilde olursa olsun, * Fransada hibi olmalıdır. sonra Fransada hürriyet olmasını malıdır. ratlarımızın, Adam (Haklarını ilân eden vatandaşların varisi olmak (iddiasında bulunanların buna ne derece muhalif | bir şayandır. © Devlet dahilde maddi nizam, ve hariçte müdafaa için teşkil edildiğinden hükümdarlıkla idare edilen mem- leketlerle bütün © hususatta Cumhuriyet olmalı ve harice taalluk eden her hüususata da oldukça mahsus bir hükümdar- lık mahiyetini arzetmelidir. Vilâyetlerin keyflerıne karşı şiddetle muhafazalı bir (devlet bütçesine, komşu ve rakip dey- letlerin orduları gibi çok sağlam ve çok merkeziyetli bir orduya, harice talluk eden hususatta bir harice ait her meselede çok kuvvetli ve çok müsellâh, fakat dahile ait mesailde de asayiş ve intizamın muhafızı rolüne mün- hasir bir hükümete malik olma- lıdır. Constant'ın formülü böy- lece tahakkuk etmiş olur: “Hü- kümet dairesi haricinde hiç bir kuvvete sahip olmamalıdır. Fa- mutlak surette harice çıktığın dan burada tevakkuf etmiyece- *t bürri Fransada! © kat dairesi dahilinde ne kadar kuvvetli olsa çok dı pi değildir. Tedris mutlaktır. O kadar ki hürriyet- ten fazla bir şeydir, bir kuvvet- kuvvetin üzerine binen hir kuvvet, zira hâkimler iskata, tedirler. Neden Fransada aynı olmasın? Dahili nizam zaruret- buna mani midir? Hayır, Amerikada olduğundan ziyade orada hâkimler remiyorum. * Netice »“ Her hangi adli hürriyet mutlak olmalı ve Fransız : hâkimleri- Amerika hâ- kimleri derecesinde salâhiyet sa Prensibi, her taraftan daha vaziyet farklarını, muhtelif. va- ziyetlerden mütehâssil . muhtelif zaruretleri nazarı itibara aldım. Tarh ameliyelerine giriştim. Bu tarh smeliyeleri © yapıldıktan nasıl söylediğim. gibi ol Fakat bizim Fransız demok- muhakeme yürüttükleri dikkata münhasıran muhat bir Fransız Cumhuriyeti dahile taalluk eden serbes bir) İlk tahkikatbu şekili verince o halde mes'ele şumullu bir tertibin harekete geçmesi sure- tinde telakki olunmak tabii idi, Yine görüldü ki adli tahki- katla tesbit olunan bu tertip bir hareket safhasında öne sürülen müteassibin davası idi. Yani yüzlerce senedenberi si sete alet ittihaz edeh bi reketlerin bir tekerrürü şeklin- de görüliyordu. Elbette bunu tertip edenlerin din perdesi o arkasında takip ettikleri bir ta- kim maksatları vardı. Bu maksatlarından bir kıs- mını belki bizzat hareket eden- ler cinayet yapanlar ve bu uğur- da canlafını verenler biliyordu. Bir kısım o maksadı belki onlar da bilmiyorlardı. Hâdise hak- kında bügün bildiklerimiz sureti umumiye bundan ibarettir. Hal için ati için alınacak tedbirleri tayin etmek (üzere ( hâdiseyi muhtelif o cephelerden dikkatli olarak mütalena etmek zarureti vardır. Bir defa (hale ' teallük eden tedbirler için karar ver- mekte hükümet kendisini kat'i vazifeler karşısında gördü. teş kilâtı esasiye vatan ve Cumhu- riyet aleyhinde fili teşebbüs vu- kuunu müeyyit kat'i emareler gördüğü vakıt hükümete bir ay müddetle idarei örfiye ilân ede- bilmek © salâhiyetini © veriyor. Biz ayni cürimden ( dolayi adliyenin meseleyi takip ve in- taç etmesinde bir (tereddüde düşmek ( bilâkis adliyenin ilk günlerde vaz'ı yet edipte mese- İenin hakikatini meydana! çikar- inak için gösterdiği kiyaset ve dirayet hakikaten itminan'vere- cek bir surettedir. Yüksek bir iktidar ile meseleyi nihayetine kadar adliyenin takip etmesinde hiç bir mâni yoktur. Meselenin hususiyeti şu noktadadır ki bir defa hâdisenin bütün memlekette husule getirdiği elem ve teessür sonra davayı' sur'atla intaç 'et- mek için görülen. ihtiyaç üsulde tam şekilde tatbik edildiği) daba iyi bir hattı hareket ihti- tetkik ettim ve Yar edilmesini istilzam ediyordu tatbiki © hususunda;| Ondan sonra askeri ve © mülki bir çok muhatapları olan mese- lenin * “bir mahakemede rüyet olunmasındaki. hususiyet davayı sür'atla intaç etmek için ayrıca bir. âmil olarak nazarı dikkata alınmak lâzımdı. Sonra bilhassa gizli tertipler ve uzun zamandanberi yapılan müzakereler” neticesinde böyle- dir. Hareket tezahur edince ev- velemirde bu tertiplerin cereyan etiniş oldüğu (tahmin olunabile- hareketleri iskat etmek lâzım” geliyordu. Tertip Mene- mende bu suretle tezahür edip akamete uğrayınca diğer taraf- ların bü suretle işlediği henüz tahkikatla meydana çıkmamıştı. Binaenaleyh kat'i ve müstacel tedbir ile muhtemel tertip hey- eti mecmuunu zaruri bir hale soktu. . İdarei. örfiyeyi. büyük meclisin tastikıne arzettik, Bu- nun verdiği: selahiyetli tatbik ile üç kazada idarei örfiye ilânını zaruri bir hale soktu. İdarei örfiyeyeyi büyük mec- lisin tasdikine arzettik. Bunun üzerine divanı harbi örfi (sefer) ahkâmını tatbik edeceği cihetle kınala çok benziyen ve diploma- | bittabi - usullerde çok süra't sının hakiki reisi olan birtemin — olunaçaktır. ;Hâdisenin reisicumhura ve nihayet) müstacel tedbirlerini böylece ar- zettikten sonra şimdi meseleyi muhtelif cephelerinden mütalea etmeği zazife addediyorum. Me- selenin dini siyasete alet iitihaz eden safhasına nazaran dikkati- mizi tevcih etmeliyiz. Bu safha biraz evvel; söylediğimiz gibi yüzlerce senedenberi tekerrür eden safhaların aynıdır. Hürri- yetin bidayetindenberi takip et tiği devlet işlerini din işlerinden -- Baş taraf 1 nci sayfada — bundan beş, sekiz sene evvel aşvekil İsmet din aleyhine bir hattı hareket gibi isnadat ve Fransada da mahal verebilirdi. Çünkü isna- datı asilsız olduğunu gösterecek en mühim ve en mukni âmil ya- ni zaman henüz geçmemişti. Ev- velâ bu propagandayı yapıyor- Fakat dünya işlerinden din işleri ayrıldıktan sonra seneler geçti: Vatandaşların iktisat ve vicda wiyatında aharın her hangi bir müdahalesi memnuniyet ve ta- sarrufu olmadığı sabit oldu. Si- yasette aranılan şey bir takım adamların ve bilhassa poltikacıla- rın dini ahar fertlerin hürriyeti aleyhine ve devletin kanunları aleyhine bir vasıtai taarruz ola- rak kullanmalıdır. Memnu olan şey budur. Hadisede görüyoruz ki bir kısım cehaleti olabilir. Bir kısmın bilerek tasmimlerile ve cümlesi din elden gidiyor beha- nesile bu adamlar müteatriz bir istikamete sevkolunuyorlar. Bu hareketle devlet ve cumhuriyet aleyhine filen tecavüze kast ma- hiyetindedir. Din ve dünya işle- rinin ayrılması meselesinin ruhu buradadır. Lâik idaaede herkes itikat ve Vicdaniyetinde her tür- lü maniadah ve memnuiyetten azadedir. Ancak vatandaşlar bunu si yaset “vasıtası ittihaz ederek ahar icbar için veya devletin idaresinde müessir. olmak için kullanmazlar. itikat ve vicdani- yatta bu'izahati verirken ilâve etmeliyim kikanunen memnu olan hareketlerin . ihtiyari ve men'i faaliyeti ve teşekküllderin ka- nuna karşı tecavüz ve cürüm- dür. z Meselâ tekkelerin seddi ka- nunen takarrür etmiş bir vazi- yettir, “Bunların gizli olarak ça- lışması .ve, vatandaşları bir . ta» kım istikametlere seyketmeleri kendilerinin mes'uliyetlerini me- ciptir.. Senelerdenberi bu haki- katlerin kemalile fil ve ameli olarak anlaşıldıktan sonra Me- nemen gibi memleketin gerek ümran ve bilhassa irfan itibarile ileri olan bir mıntakasında bu teşekkülleri nasıl işliyebiliyor. İnsana hüzün veren şey . bu- dur. Sonra teşekküllerin müca- deleye sevkettikleri adamları ne derece vahşet ika edebilecek! düşük ve aşağı bir seviyeye ilka edebiliyorlar. Maksatları neden bukadar mel'unanedir5 buraları insan tntiba ile mülâhaza telkin eden noktalardır. Bir çok defa Büyük mecliste ve efkâriumumi- ye karşisinda bu mes'eleler mü nakaşa olunmuştur. Sureti umu- miyede bilinen şey budür ki bu memlekette cereyan eden hava devlet kuvvetleri örselenebilir. Örselenmiş bir vaziyet ika eder- se müfsitler naş kaldırmak için bu havayı müsait buluyorlar. Onün için kanunları devlet oto- ritesini devlet kanunları ve kuv- vetlerini her halükârda masun ve muhterem tutmak için bir çok tedabir derpiş etmişlerdir. Menemen hâdisesinde mücrim ve mürettiplerin maksatları için bu derece cesurane hareket ika- ına kendilerinde kuvvet hisseden- leri devlet kuvvetlerinde hükü- met işlerinde bir nevi zayıflık göründüğünü O farzolunduğunu reddetmek müşküldür. Hakika- ten böyle bir hava ve böyle bir manayı müfsitler ve fesat müş- teğilleri ahvalden çıkarmış ola- bilirler. Arkadaşlar, böyle mevzuları mütalea ve teşrih ederken le- hinde ve aleyhinde olan amillere temas etmek ne kadar nazik ol- duğunu bilirim. Fakat mevzuun ne kadar nezaketi olsa ona temas etmeliyiz. (Bilhassa mevkii iktidarda (bulunanların ayırmak hattı hareketi ihtimalki olunda açılan cerey: ir takım adamlara artık hükümetin yerinden kalkmıyacak kadar za if olduğu kanaâtını vermemek- tedir. Fakaf mevkii | iktidarda olanlar devlet kuvvetleri zaifli yor ve bir takım zararlar çikıyor| diye tenkit olunmıyacaklar mi? Ne yaparlarsa. ne ( söylerlerse layuhtimi sayılacaklar. Böyle bir zihniyet (böyle bir hattı ha: reket şüphe yoktur ki . fesadın vereceği neticeleri ve zararları verecektir. (Bravo sesleri). Şu; halde mesele memleketin . içti- mai bünyesinde iki kutbun or tasını bulabilmekledir, Öteden- beri hiç olmazsa otuz seneden- beri halolunamıyan sır da budu Memleketin tahammülü yoktur. Şekli © altında o her | türlü tahdidatı ve setleri koymak için bir esbabı mucibe bulabiliriz, fa kat bu esbabı mucibe diğer ta-| raftan layüs'el bir vaziyeti en nihayet ihdas etmiye müsteittir. Benim. görzşüme göre meselâ bir içtimai mesele bir gök.na- zariyatı olmakla beraber haki- kattır. Hatta ameli bir mesele- dir. Ameli tecrübe ve idman meselesi ve ameli terbiye mes- elesidir. Bizim çektiğimiz sıkıntı nedir? Muhalefet havasında ten kidatta muhalif neşriyatta mem- lekette ve Devlet otoritesinin çektiği sıkıntı memleket alın ganlığının suüstimal edilmesidir. Nasıl mevkii | itibarda Oon iktidar sahibi o memleketin tahammülü ; yoktur vesilesini siper, ittihaz ederek kendisini layuhti mevkiinde göstermeye istidatlı ise fırsat ve imkânı bu- lununca gösterince tenkit etmek vaziyetini. takınmış olan adamla şahsiyetleri . devletin kanun ve kuvvetlerini kyat altına almak çin hiç bir hudut tanımamakta- dır. ( Doğru sesleri, bravo ses- Nazik olan nokta şahıslara teallâk eden her gangi bir ter- biye icabını gözden uzakloştıran cesaret basit tedbirle namus ti- careti devlete teallük eden nok- ta ise mevkii iktidarda bulunan bir adamı veya adamları çürüt- mek için gösterilen: partı gay- retlerine gelmesidir. * Bunun na sıl bulunacak? Bunun ortası bir defa xamanla ve tecrübe ile bu- lunacak ve bu zamanla tecrübe esnasinda kanunlara hakkile iş- letmekle bulunacak yani bir vatandaş her hangi bır mes'lede devleti muhatap tutarak bu hu- susta: fikirlerini söylerken. hangi hududa' kadar kendisi memle- kete zararlı olmıyabilir. Çerçive içinde kalabilir. Bunu kendisine bir taraftan : tecavüz ettiği za- man kanunlar diğer taraftan hâ- diseler gösterecektir. Temenni ederiz ki bu dersleri mümkün ol duğu sür'atla almış olalım. Bu husustaki taşkınlıklardan mem- leket mümkün olduğu kadar zarar görsün. Çünkü her hâ senin muvafık ve muhalif bir ders. çıkarmazsak ve hâdiselerin verdiği 'derlere karşı gözlerimizi kapasak kanuni maddeleri dai- ma tartmazsak kendimizi mes'u- liyete ilka edecek ve hesaba çekecektir. Çok haheşler karşısında ka- labiliriz. Bu noktai © nazardan hükümet neşriyat hususunde alı- nacak bir tedbir düşünmedi. Bi- lâkis hâdisenin verdiği ders den vatandaşların © hepimizin esaslı olarak istifade edeceğimi- zi ümit ediyoruz. Bilhassa ümit ediyoruz ki, namus ticareti san- taj ve devlet otoritelerini kas- teden neşriyat ve adli takibatla vatandaşlara hangi hususlar da- hilinde hareket etmek lâzimgel- diğini filli ve ameli olarak öğ- retmiş olacaktır. Adli © takibat gerek parti ve gerek hükümet itibarile icraatını tenkit etmek bu öğrenmekte ne ( kadar mu- dikkatinize arzetmek isterini da dahilde hâdis olan her h bir mesele karşısında ih; bir askeri müfrzeye orduya racaat olunduktan sonra bilel tandaşların kayıtsız kalmalar Bunun sebebini size arzed lirim. Başlıca sebep dahili gi elelerde sik sık ordunun mi haleside ihtiyaç gösterilmesi Yeni mülki idari makamlari henüz ellerindeki bütün ku leri kullanmadan. orduya mj caat ediyor. Askeri mü vazifesinden hariç müdahalg sevkolunuyor. Askeri müfrg bir yere gelince onun kumanj taşkınlık gösteren kalabalık şısında ne suretle hareket nasıl , ikna edileci düşünmemelidir.. « Onları etmek imkânları kudreti ve tisası haricindedir. Dahili hâdisede askeri reze gelinceye kadar bütü tertibat vatandaşlar ara: halledilmiş olmak lâzımdır. mek ki mülki idare ikna ed ihtiyar edecek tenbih, edi sivil kuvvetleri ve jandarma! vetleri kullanacak bunların sine karşı gelmiş olan müte nihayet mülki idarenin silâl yola getirilmiyecek askeri kuvvetile kanuna itaata olunacak işte ancak o zam: ker gelirse vazife gayet ba: Acıdır. Fakat basittir. Bini enaleyh asker dahili hadise ancak bu hudut dahilinde kg nılabilir. Vehamet peyda hâdiseler asker geldiği onun :müdahelesile. ibtilâta cedip büyük meclise ayrı kanun. lâyıhası takdim e istiyoruz. Dahili .hâdiselerde müfrezeler ne gibi ahvald. bolunur ve celbolunduğu karşıliklıklı vazifeler neld arettir. Bunu gerek vatai lar ye gerek bizzat askeri rezeler sarahatla bilecekl Lâzım olan asıl şudur: Dahili hâdiselere askeri dahalesini davet etmekten hâdde kadar ictinap etmelg (Bravo sesleri) bir yaç yine nazarı dikkati cej miştir. O da böyle hâdiseler olunca a kım. usullerini ihtisar hususi bir hattı hareket edebilmişti tetkik ettiriyoruz. Tabii elir bulunan hâdise için değil, İkönetle mutalcaj narak atide sureti daimedğ liyenin eline medarı tatbik cak bir hüccet bulunsun İşte arkadaşlar Menemcij isesi münasebetile Eminiz memleketi tarzda gizli tedbirler kuri calar ikaina Cumhuriyet hine suikast ikama tes$ edenlerin. mahkeme kors! seri bir surette adalet İ nefislerinde tecrübeetmelerif mektir.Diğer taraftan merlel heyeti ; umumiyesini. bu. münasebetile ii 4 ve gerek hattı bareke gerek kanunlarımızda £*"İ timai o münasebetlerde eskilikleri o meydana Gi“! olsun. Bunların islâhında bet neticeler alabilelim. Şehit Kublay ailelerimi risinde, hatıralarımızda Ci riyet için başlı başına hizme miştir. Fedakâr ola caktır. Ordunun verdi; vaffak olursak içtimai nizamın! leri hepimiz dikkatle yerin tirmeliyiz. (Alkışlar)