29 Ekim 1933 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi Sayfa 7

w it.fi.mCWc* Çünkü Sevri saltanat Lozanı ise Cumhuriyet yapmıştır. Lozan, Gazinin büyük eserinin ancak bir sahifesidir Lozan muahedesi büyük bir devletin resmî dilile yirminci a*nn en ehemmiyetli siyasî vesikalarından biridir. Ve, gene bu devletin dilile, Türk murahhasınm yedi sekiz devlete koâdi şartlarını kabul ettirmesidir. 1918 de yenilmif ve hatta mahvedilmiç Tfirkiyenin Lozanda bütün diplomasileri hezimete uğratmış, asırlardanberi ilk defa olarak müstakil bir devlet »ıfatile or taya çıkması ve hiç müttefiki yokken ve kimsece tutulmamış • ken zamammızın en çarpan diplomasî mırvaffakiyetini kazan ması harp sonunun en acayip hâdisesidir. Ve bu, yalnız, Av rupa için değil, bütün dünya i • çin beklenmiyen birşeydir. Gene bu dile gore «siyasî bir inkılâbı ve mahallî bir zaferi, Türkiyenin, Umumî Harbe gir mesinden doğan vaziyeti yok etmemeli idi..» Zaten muahedeyi daha imza • larken, murahhaslar, bunun çok tenkide uğrıyacağinı •öylemiş • ler di. öyle oldu. Bütün gazeteler muahedeyi Türkiyenin zafe ri olarak gdsterdiler. Hatta bir gazete, Türkiye Kanunî Sfiley • manın gipta edeceği büyük bir muvaffakiyet kazandı diye yaz Sevr ölüm, Lozan hayattır! K A RA D EN İ 2 •Cumhuriyet / ^5 ANKARA Şehn Karct His»ri , ıfflh trzurum m ^rf°»y*!r7z^rzLrri3 myahtdnin»^gSr* fr*l kvJuJm • * • " • * ! mttıh* nttoro* 7uriiye~$urtr* .Bg*. D ENI Z ttmlf LtttA tnumAtt/nine^gört^gajf» atktrf Yakartdaki hctritada Sevr maahedenamestne gSre yurdun nasü parç alcanp eshr olduğurm, sonra da Lozan muahedesüe nasü kurtuldağu ve mazaffer sungülerimizin milli hadutlartmtzı nasü çizdiğini görursunüz. ri Oımanlr devietİne tatbik edi Ien usulü başka şekillerle koru • mak ve kurtarmak istiyorlardı. Çünkü Rozaam dedigi gibi Ot manlı tmparatorluğunda genif bir mfistemleke tmparatorluğu kurmuflardı. Türkiyede bü. yük ve getiricl bütün bü • yük ifIer yabancılar elin de idi. Türk «ermayesi ve teşebbüsS filen yok edilmifti. Türkİyeye ülkece verilen bütün yer • Ier ve tanınan bütün iyilikler bu usul durdukça muvakkat birçeydi. Bunu çok acı olarak anlamif olan Türk milleti ise her mekle • ket gibi, kendi evinin sahibi ve hâkimi olmak istiyordu. Bundan tabîî ne vardı. fşte bu sebeple Lozanda bu if üzerinde çok du • ruldu. Müttefikler rfîriü türlü teklif lerde bulundular. Ismet Paşa bunlan bilgile ve kuvvetle reddetti. Devletler derece derece indiler. Ismet Pasa hayret oluna • cak bir azimle hep yerinde durdu ve hep ayni seyi istedi: Ka • yitsiz ve sartsız istiklâl. Lozan muahedesi nihayet devletlerce bu istegin oldugu gibi kabul edilmesi üzerine imza e * dildi. Dünya Harbinde yenil mişken, Lozanda müsavi mua • mele iddia ve temin etmek, yenmiş devletlere kabul ettirilen tamirat, silâhsızlık, kontrol, mü cazat gibi çok ağır hükümler • den hiçbirini muahedeye koy dunnamak, dort asır Osmanlı tmparatorluguna tatbik edilmiş ve bu devleti olüm dosegine dü • şürmfiş olan usulü kaldırarak Türkiyenin kayitsiz ve şartsız istiklalini devletlere tanıtmak. tşte kurtuluş savasmda binbir fe dak&rhga katlanan Türk mille • tinin Lozanda Ismet Paşa ile elde ettiğî büyük muvaffakiyet! Bununla beraber bu büyük muvmffakiyeHn elde edildiğl Lo zan, fsmet Pasanm ifadesile, büyük bir eserin ancak bir sahi fesidir; eseri yaratana bağlılık ebedidir. Hukuku düvel profesörii âv Lort fCSrzon muahedeye kar ;ı garp ellerinde yapılan bu tenkitleri iyi niyeti olmıyan kim selerin eseri gSstermek istedi. Ancak fcemHri de tmparvtOrluk konferansmda ve parfâmenfâ daki nutuklarında neler elde e demediğini anlaürken ayni hükmü istemiyerek teyit eylemiştL Bu nasıl oldu? Bunu, Cumhu • riyetin onuncu yıl bayramında «evinç ve öğünçle düşünmek ve anmak borcumuzdur. Lozan muahedesi, fsmet Pa şanın ifadesile bizim için dünya harbini tasfiye eder. Bu harp, bizim için Mondrot ve Sevrle bitti. Mondros ve Sevr olüm dür. Bu olümü kabul edecek miydik? Osmanlı devletinin padi şahı ve fslâm halifesi bu devlet namına evet cevabını verdi. Türk milleti, Büyük Çocugunun di lile hayır diye cevap verdi. O gun bu ret cevabını ver mek kolay deŞildi. Herşey ü mitsizlik ve ölüm tehlikesi gos terivordu. Bununla beraber Türk milleti için, bütün tarihini ink&r etmedikçe bundan başka bir yola gitme ihtimali yoktu. Bü • yük Başın başhğı altında Büvük Savas boyle başladı ve Türklü • ğe fnönü ve Sakaryayı kazandı • rarak Dumlupmarda büyük za • ferle bitti. Bundan sonra savasm bazı safhası başladı. Lozanda bir kesilme ile sekiz ay sflren bu sa vaş ta az çetin ve az güç olma dı. Lozanda bütün dünyanîn g8 zSnfinde yapılan bu savaşta topraklar işinde, tınırlardan çi • kan islerde, boğazlarda, azlık lıklarda, malf, iktısadî, adlî iş • lerde çok kavgalar oldu. Fakat asıl büyük kavga Türkiyenin ka yitsiz ve sartsız istiklâli isinde oldu. Bütün öbür İsler buna bağlı IdL Dünya Harbinln beş büyük venen devleti, lngiltere, Fransa, Italya, Japonya, Amerika ve bunlann yanmda Romanya, Yugoslavya ve Yunanistanla îspanya, lsveç, Norveç, Felemenk, Danimarka bu işte hep bir cephe teskfl ediyorlardı. Asırlardanbe • Cumhuriyet nasıl ilân edildi? Cumhuriyet, Fırkanm Büyük Gaziyi hükumet buhranmı halle tevkil ve memur etmesi üzerine Gazinin teklifi ve Meclisin ittifakı ile ilân edilmişti Cumhuriye*, halk hakimyetmîn, millî idare ve iradenin filen olduğu kadar feklen dahi en tam ve kâmil bir «uretfe tecelli ettiği devlet «eklidir. Türk milleti bugün Türkiye nin bu rejimi altında yaçamaja başladıği tarihin onvmcn yildönümünU tee'H etmekle bahtiyar ve mes'trttur. Yeni türk devletinin hangi abval ve şerait içinde «Cumhuriyet» esas • larına göre kurulduğunu, Cumhu • riyetm nasıl ilân edildiğini her yıl dönümünde halnrlamakta milletçe büyük menfaatler olduğuna süphe yoktur. Çünkü yeni devlete bugünkü hüviyet ve mahiyetiai veren büyük ve tarüıî gün Türk milletinin ebedî hayatında daimt bir kuvvet ve kudret membaı olacak ehemmiyette ve birbirini takip edecek olan yeni nesiller için büyük bir ibret levbası teçkil edecek kıymettedir. 29 teşrmievvel 1923 te ilân edilen, daha doğrusu telâffuz olunan Cumhuriyet, hakikatte millî Şefin Sanv sunda karaya ayak bastığı dakika • dan itibaren mevcudiyetmi his«et • tirmif, Erzurum ve Sıvas kongrele • rinde ve nihayet Türikye Büyük Millet MeclUi hükumetmde ise filî ifadesini bulmustnr. Milleti ve yurdu her türlü maddî ve manevt kayıttan azade olarak kurtarmak ve istikbalde otmn inkisaf ve refahma engel ol&bilecek bütün ahval ve seraiti bertaraf etmek az. mile hareket eden mfllî sef, mem • leketin maruz kaldıği acıklı felâ ketlerin a*ıl sebep ve membaımn milli iradenin tecellisme mani oian saltanat ve hilâfet müeMeselerj ol dugunu istiklâl cidalmden çok evvel görmüş ve millî hâkimyeti en kat'î •orette tesis etmeği millî bir lürum ve zaruret olarak telâkki etmisti. Onun bu dahiyane gorü&ü 19 mayı* 1920 tarihinden Cumhuriyetin re« . men Oânı gününe kadar milletm hâkhniyetmde filen tahakkuk etmia oimakla beraber Büyük MiIIet Meclismin kurulduğu günlerde bütün gozler vatanm knrtuluşuna dikilmis oldugrmdan Büyük Gazi rejim me selesini derhal mevzvu bahsetmenin gene kendi rehberliği ile milletin her türlü anasnrmı istihlâs eidal! ek. raftnda toplamı^ olan millî vahdet ve iftiraki mesaiyi bozabilece&mi düşünerek filen teessüs eden millî \Akhntyetin seklen dahi bfitün dün yannı anladıgı manada ifadesml münajîn Wr 7»m"ia l~h'~ etmeği mu^afık jrörmüstü. Bunun içmdir ki Büyük Mfllet MecEsinm toplandıgı gBnlerde kabul »di Ien ilk teşkilâb esasiye kanmnmda rejim meselesine sarahaten tema» edilme. miş ve Büyük Millet Medisinin «hüâ fet ve saltanatm ve istiklâl vatan ve milletin istihlâsına kadar...» vadfe sini ifaya devam edecegi yolunda bir kayk konulmustur. Maamaflh teskî lâtm diger maddeleri ile kayitsiz, şartsız bir millî hâkimiyet tesis olunuyor, Büyük Millet Meclisi «milletm yegâne ve hakikî mümessili» sıfatile icraî ve teşrii kudreÜerin tecelligâhı olarak i . lâîı edüiyor, Devletin Büyük Millet Meclisi tarafmdan idare olunacağı ve hü kâmetm «Türkiye Büyük Millet Meclisi hükumeti» unvanmı tasıyacağı tesbtt ediliyordu. Tam manasile bir halk idaresi idi. Yalnız devlet reui aynca tayin ve vazifeleri tasrih edilmemiştt. Filiyat. ta mecli» namına imza vaz'ına ve biikumetin, yani VekOler Heyetinin kararlarmı tasdika salâhiyettar olan ve ayni zamanda Vekiller Heyetinin tabiî rei • ü bulunan Büyük Millet Meclisi Reisi, devlet reislîgi vazifesîni yapıyor, mü. zakereleri idare etırt'ikten ibaret o • Ian asıl meclis reisligi vazifesi ise ikin • ci reis tarafmdan yapılıyordo. Bazı zevat o gSnkü ahval ve serait içinde padifahm ve halifenin düşraanlara motaveatte mazur oldugu flkrlnde buhmduklanndan Gazi, ilk teşki . Iâh esasiye kanunumm tesbiti sırasında rejim meselesini mevzuu bahsetmekten haklı ve pek yerinde olarak çekindigî gibi . büyük nutukta da isaret e . dildigi veçhile Cumhuriyetin ilân edfldigi günlerden pek az evvel de bu hnsustaki kafî karannın tatbik mevkune konabilecegi zamanm henüz hulöl et. mediğine kani bnlunuyordu. O zamankî vaziyet gozonüne geti rilirse Boyük Dâhinin bu mülâhazada haklı olduklan anlasılır. Filhakika Cumhuriyetm ilânma takaddüm eden günlerde müstevli kuvvetler Trakyadan ve garbi Anadolodan bir sene evvel atılraış olmakla beraber sulhun akti için se. kiz aydan fazla bir zaman geçmesi lâznn gehru'ş, son ecnebi kuvvetlerin bo • gazlan ve tstanbulu terkedip gitmesi i. se Cumhuriyetin ilânmdan ancak 27 gSn evvel vâki olmustu. Devlet hal ledilecek birçok muhhn ve naz3c if . Ier karşısmda idi. Cumhurivetin flânmi tacîl eden sey, ikinci Büyük Millet Meclismin sulhun aktini takip eden günJerde beliren grzü muhalefetin bazan Meclis ekseriyetrni de sürükliyebiîen faaliyeti olmuştur. Bu muhalefet sulhun imzasmdan sonra Fethi Beyîn reisliğinde teşekkül eden tcra Veküleri Heyetinin bttkmnet ifun ifa imkânım buakmıyan mflskfilât gostermis ve nihayet Vekiller Heyeti, «devletin karsısmda bulundugu mfihim vazaifini ifa ve büyük müşkülfth berta. raf edebihnesi için kuvvetU ve Medi sîn tam bir mii^fH^r**""» ı»*f«Ky> bir Vekiller Heyeti tesküme imkân btrakmak maksadüe 27 tesrintevvelde istifa et mistir. tşte bu istifa, Meclisteki gizE muhalefetin mudp oldugu tesettüt kadar o T I I " " * * tesküau esasiye kana • nunun hükâmet tefküindeki bükümlerL nin, yani Vekillerin birer birer Mec lis tarafmdan intihap olunması hakkmdakî usulün sakatlıgmt ve buyfik mah zurlanm da tekrar meydana çıkarmtş ve memleket en kuvvetli bir hükmnete malik olması lâznn gelen mühhn anlarda büyük bir zâf manzarası arıetml» . tir. Filhakika muhteüf gruphr haBnde hususî içtunalar yaparak MecEste katt seklini alacak bir namzet listed tesbft etmek istiyen meb'uslar, iki buçuk gün devam eden bir kararsnüık içinde bütün Meclis azasmm kabul edebnecekleri bir liste haznlamaga muraffak olamamıslardır. Fırka idare heyeti, »aıiyete kat'î bir hal caresi bolabilmek tcm 28 tesrmievvel geceâ azçok umumf tema. yüllere uygon olabüecefm! dBsündügB bir Kste haznlarmş ve Gazi HaueÜeıbıl içtimaa davet ederek mötaleanm al nHştr. Büyuk Şef, Bstede ishnleri olan bazı zevatm daha knvvetii şahsiyet lerm mtihabmı tenıîuen Gsteden çıkanl» malarrm rica ettiklerml gorerek daha kat'î bir liste tesbfHni tavsiye ettikta» sonra ıçtnnaı terkeyıemistir. O dakikaya kadar vaziyeti mBşahft sıfatile takip eden Gazİ Hazrederi, ar. tık o daldkadan rtibaren hükâmet teş» kfli usuiünun değıstıribnesı zarurebnm nakabili ihmal bir meseie halmi aldıgı* m gorerek reiira meselesine sdn sdnya merbut olan bu dügümfi çSzmek içfn devletin seklini de mevzuu bahsetmege karar vermiştir. Gazi, bu kdrarim, Çankayadaki kosküne davet ettifci Kemaletmi Sami Pasa ile Halit Pasava ve VoJrte ken r*isme muntazn buldugu Rize meb'usa Fuat ve A'vonkarahîsar meb'osu Ru . »en Esref Beylerle Cankavada mlsafir bulunmakta olan tsmet Pam Hazret > lerine «emekte sövlemiş vet Yann Cumhuriyet îlân edece^iz! Demîstir. Büyük Şefin karan sofrada bu'unanlar tarafmdan büyuk bir meserretle karşılannruştu. Ziyaretçfler ghtürten sonra tsmet Pasa HazreflerHe yamn kalan G*d Hz., devlet fekBnl Cunthutlyet olarak tetbit eden ve ertesi gflnu fırkada ve mecüste mftukere ohmarak kanunfyet kesbeden teskflâb eeady* tadüâtam ksf Ieme almışjflpav. * Ertefl gfln, yani taşrmtovveHn 2v Ufe cu pasartesi gftnu mecns aıalan nnnı grupu salonunda toplanarak fırka fdars heyetmin blr gfin evvel tesbit ettigl namzet listesi 8zermde mfizakere açıl> am^r. Fakat üstede Mmleri olan b a â sevaff ıBHa gmpuncia oa ra»Mr ettude" rinden Hste kafüeeememiş, hararetH ıııuııaRaşalar eereyen etnvfur. Bu makereler tariht enemmlyetf olan hOcftmet tesUüne aft tmJlerdeld sa •' kathgtn bazan miTlî varhğı nasıl bir çS&t maza sokabnece§ini gosteren Ibret ve, rfci bir mftzakere oTmushar. Bu ar»d4 soz alan hatfpleruen Dtrçofnı benuz ıç* tfmada hazv buluuııufan Gad Haz retlermm, brrçolc ahvalde oldojhı giU kcndtlcfira tefiviı1 ccnMnnl w SnRftMA * mn 9ovıcntCmml İ9Ktni$Icpuv* Boıon nL rtrine Gasl Haxr«6erH mtstJectn feal• îçnı bc^oQ QmiDy6tafftfmGAntevfcfl t *. Gazi Hz.. KcTfİTerleıı RabertÎMmiş ve derhal meeüse gdmisler ve kftl sBye çılcarak ta sSrierl sovlemîslerdTrt EfendHer, Heyeti VekOe mtmtL bmda te«f+H5ta eflcâr huii oldufu anlsV «hmshr. Bana bfr saat kadar Bulaeagim soretl haffl Gazî. bu bîr İSB» zarffnda rîva**» ö* >*«ısma btrcok zevati eaŞfl*arak t^mel Pasa ile tesbît eftiklert teAilâh esa^fre" t^diiatım oktmıos ve mBdavelef efkârda V^unmnator. Fırka tekrar toplandıgi zaman, Gazi Hs«y nCunıOMt tcvnn înucBiifnı • T C M CC C K olan tekfifmf okutmostur. TekBf bir fld Rteb'uson mecBsm teşkfl&b esasiye' kammana tadüe salâhiyettar ohjp ol . madıgı hakkmdaki tereddütleri bizzat yaptıgı bir kaııumı degktJrmege salâhiveti olacagı izah ohmarak İzale edüdikten aonra ittifakla kabd edarn^ ve fırka içthnaına nihayet verOereK derhal mecBs fçtimaî yapilnBşttr. Bu nrada aaat altrya gehnis burano « yordu. MecKste kannm lâyma«ı lehmde çok heyecanh hHabeler soylenrmf ve1 kanun, saat 8,30 da kabul edümistir. 8,45 te te Reisicumhur intOıabı ve rey tasnifi muamelesi biterek 158 ntevcn» dün muttefikan Büyük Gaziyi Cum hurreislisine intihap ettikleri tn. M. CEM1L