28 Aralık 1933 Tarihli Vakit Gazetesi Sayfa 7
Dil üstüne eğlen- celi konuşmalar Türk Ey Türk! Kendini söylerken a dının bütün beşeriyeti şamil oldu- ! ğuna düşünür müsün? (Türemek, türümek) yaratılmak, bhalkolun- mak. demektir. (Türük, Türk) ten yaratılmış,, mahlük demektir, Bu. suretle sen kendini o anarken bütün insanlara ait bir vasıfla e- | nıyorsun! Tiftik (Lehçe) meşrebi veçhile (Fe. | dik; tefdik) diye bir şeyler hece- Kiyerek aslr Arapça olup (Tefdik) hatta (Teftik) kelimelerini mek dağıtmak manalarmdan ak mak ister. Kimbilir, belki de böyledir. Mesnevi Meri o miydekt e tetlişk bât Maısırdaki (Teftik) ten di- dik: didik olmuş manasınadır. ancak bizim ulu akınlarımızda a- talarımızm. yurtlarından — Hatta köpeklerimizle bile — getirdiği miz meşhur Ankara tiftiği nasıl olmuş da Arapça ad takınmış! Bu cins tiftik: keçileri hâlâ Tibet- te sürülerle gezip duruyor. Gerek bu tftikler, gerek yünleri hurdür. Acaba kelimenin o aslı XTibetik) midir? Kendini de, adı mr daroralardanımı sürükledik ge- tirdik: dersiniz? Tiftiklemek — 'didiklemek te birbirlerine yakım dir. meş- Elli Bizim: (tiftik) biraz çokça di- diklenerek Arapçanın ilâline dön dü. Fakat siz müsteşriklerin ken: Çi di kamelililere kanunlarına uygun « Kim (Şirmi) de duruyor... Uk, olarak bazı iştikaklarını görseniz (İşte bu zırvadır!) demekten ken dinizi alamazsınız. Size bir dil doktorunun eserinden Türkçeye | âit bir misal göstereyim: Elk — Türk tatar ($) harfi (LY sesine kalbolunur. Çoraşlarım dilinde çok © görülür. Bu suretle (L), ($) olur. Gene'de ğişme kanunlarına uygun olarak (Es) yerine (Beş) (o koyabiliriz; (Li) de esasen (Mi) dir. “Nites (ME), (elli) deki birinci (li) olmuş, bu (mi) de (altmış) taki (miş) in parçasıdır. Bu:suret- te (beşmiş), (biyalmiş) olmuş, © da (biyalmi) olmuş, oda (bal'- mi), o da (elli) olmuş!, Ben hiç bir şey söylemiyorum . k © Yalnız dil ilmine uygun şu iştikale- © çılığa bakm da Bizimkilerle o Ka - . ç dar alay etmeyin.. Biz olsaydık, (elli) el gibi on demektir, derdik, Buse muamması Şu iştikakçılık meselesi bana vaktiyle tahsil esnasında farisi ho» > Samızım (Şerefeddini Yezdi) ye mi, bilmem kime ait olarak söy - İediği (buse muamması) nı hatır - “Tattır Zülal vr Kalem zedir şarki © Betezi vü'deri vü kabi tashif (Arapça ile, Farisi ile, kalbetmek- «Je, tashif eylemek suretlerinin yâ- rın dudağından. (şarkı) run zıddı ne İsterim.) z Şarkı —nun zıddı garbi, garbi- nin tashifi (arabi), Arabinin fari- sisi tazi, Tazi —nin tashifi bazi. Bazinin arapçası lâup, lüubun kal- bi bö'al, bilalin (o tashifibar gâl, bağalin, Oo farisisi © ester. Esterin o tashifi (Oüstür. O Üştür dit- | dilleriilisi lâmın tesiriyle) Türk - Mogolların tiyatroya yaptıkları hizmetler Son on sene çinde yapılan isi (Bu); refakatinde nazırı: (Konfuç» | i lâpların en mühimlerinden biri de İ süphesiz tarih.inkilâbıdır. Bu mil | iletin tw iptidadanberi fışkırdığı İ kaynağı araştırmak, eskiden hiç | kimsenin: hatırına gelmemiş ola.» cak; ki, Türk.milletinin. tarihini Osman oğullarının: tarihile karıştı İrir ve: kendimizi, kırk. çadırlı: bir kabilenin. geçmişinde arardık. Ta | rih inkilâbım yapmakla, “Türk, kütlesinin. geniş, çerçevesini ve dört bucağa kol atıpıdalbudak sa. İiwereni şeceresini de bize “Gazi,, öğretti, Bu'meyanda eski. Türkle- rin her sahada ettikleri. hizmetle- ri. araştırmak: vazifeleri: her mes- | lek erbabı arasında. payedilirken ben.de tiyatro. sahasını araştırma ya; başladım. Bu: araştırmıya giri- şirken — yalan söylemek iste - mem — ümitsizdim, hiç; bir şey bulamıyacağımı. tahmin. ediyor - dum. Çünkü tiyatroya. ait bütün bilgilerimiz eski: Yunana (İsadan evvel 500 senesine)! dayanıp kalır | yordu. Hiç bir zaman.orta Asya» | da bu tarihten asırlarca, evvel, bir zamanda temsilin başlamış oldu - ğuna dair bilgimiz yoktu. Esasen | bunu şimdiye kadar içimizdem | kimse aramamıştı, buna ait eserle | ri buldurmak, tetkik etmek, onla rı mehaz olarak. almak lüzumsuz | du, zira daha, eski Türklerle nis- | İ betimizi bilmiyorduk. Onlarla ak İ müftehir olabilelim.. Ben: bu'işe| başlamayı: göze: aldığım zaman| İ #lk evvel Çin tiyatro tarihini karış tırmayı faydalı buldum. —Zn | Resmi Çin tarihinde temsile ait | ilk bahsin geçtiği tarih, İsa dağ - madan evvel (1140), senesdir.Yal | nız bu tarih bile Orta Asya mede niyetinde eski Yunan. tiyatrosun - dan. evvel, bir temsil sanatinin mevcut olduğuna. delil addoluna» bilir. (Şang) sülâlesine mensup İm- paratör (Hu) nun sevgilisi olan (TanleHi)' ye pek büyük bir sa - ray yaptırdığını ve bu sarayı be- diye ederken, (TanleHi)yi eğlen dirmek için mızıkacılarla beraber kızlardan. mürekkep bir raks ve temsil heyeti de gönderdiğini ta - rih kaydediyor. Bu kayıttan sonra Çin tarihinde İsadan evvel (500) senesine gelinciye kadar temsile ait bahis geçmemesini iki şeye hamledebiliriz, bunlardan biri tas assup, diğeri de müverrihlerin a- sağıda izah edeceğimiz ruhi balet lerdir. Çünkü gene Çin: tarihinde İsadan (500) sene evvel (Prens rün arapçası cemel, cemelin tashi- fi hamel, hamelin farisisi bere. Berenin tasifi tere, terenin arap - gası bakle, alim iel | le, kublenin farisisi buse — dir. Sevgilisinin. dudağından. bir buse | istermiş! .. | Zamanımızın — sevgililerinden böyle bir buse istenecek olsa (al sana buse! Sersem herif!) diye şırrark bir şamar indirmez mi?. Bayatlı izbudak | misafirleri yus) bulunduğu halde (Prens P'si) yi ziyarete gittiği ve orada izaz. ve ikram etmek, bilbassa güldürmek için bazı tem sil! parçalariyle Grotesk o dünslar | yapıldiğr yazılıdir. Hattâ (Kon - füçyus)! buna karşı fana halde | Hiddetlnerek. (Rtens P'si)yi tar ziyevermiye davet ediyor, fidye olarakta bir kç şehiri; (Prens Lu) ya bağışlatıyor. Görülüyor ki'tarih.o zamanda bir nevi'lemsilin mevcudiyetini ve taassubunu bu:temsillere aleyhtar lığımı haber veriyor. Fakat bu temsillerin mevzu ve tarzlarına dair etraflı malümat bulamıyo- Tuz. Çin tarihi; Çinde tiyatronun müessisi olarak (713 — 756) ya Kadar hüküm süren, imparator (Hüan — Çüng) u kaydediyor. İlk defa olarak, bu imparator, ver diği hususi bir temsilde son dere- ce alkışlanan aktörleri gördükten sonra, ileride Çine okumuş ve ha zırlanmış sanatkârlar yetiştirmek üzere bir müessese (Konservatu- var) kurulmasını emretmiştir ve buraya yüzlerce Kız ve erkek tales | be alınmıştır. O zaman bu mües-! sese bir Armut baliçesi yanda ok duğu için, bugün bile: Çinde tem- | sil sanatkârlarına (Armut bahçesi" talebeleri —Li — Yüan — Çu — ti) denmektedir, ve Çinde aktör“ ler Külü Tmpüarator (Hüan — Çüng) tar sanatın müessis ve hâ- misi gibi hörmetle bahsederler. Çünkü cidden bu imparator, o sanatkârlar yetiştiren müessesede ! bizzat muallim ve mürebbi ola- rak çalışmış, bir çok temsilleri'sah neye koymuştur. Fakat Çin tarihi- nin verdiği bu malümata bakıp ta imparator (Hüan — Çung) haki» kalen Çirtiyatrosunun müessis ve bânisi olarak kabul etmek doğru olamaz. Temsil sanatırın Çinde ide o tarihten asırlarca evvel, her yerde olduğu: gibi, sevgi dastan- ; larından, dini rakslardan, âyinler deki merasimden doğmuş ve te kemmül etmiş olduğu muhakltals tır. Yalnız belki Çin tarihinde bir imparatorun sanatkârlara ders vermesi, temsillerle meşgul olma sr, bu'sanata yakından alâka gösr termesi birinci defa vakı olduğu" için tarih bunu ehemmiyetle kay» detmiştir. Esasen Çin tarihi, Çi“ nin değil, Çin impaxatorlarımın tat rihidir, hiç. bir zaman milletin tas rihi olmamıştır, çünkü kaydedilen vakayi memleketten ziyade impar ratorları alâkadar eden mevzular olmuştur. ğ Ne gariptir ki, Çin tiyatrosu © zaman olduğu gibi bugüne kadar da itibar kazanmamıştır. Sanat seven münevverler bile tiyatroyu daima vakit geçirici bir eğlence olarak kabul etmişlerdir. Ovun için olacak ki, müverrikler' içinde tiyatro bahisleri ancak bir imparatorla alâkadarsa, kayde de ğer görülüyor. Bu vüzden de & nuncu asra kadar Çin tarihinde tiyatroya, ait bir: ipucu bulabib mek imkânsız oluyor. anda. üç-bine yakın kadın ve er- | i kek sanatkâr yetiştirmiş, sarayın» | da şöyle yazıyor: | Onuncu. asırda. “Huang — Çung) ismindeki: imparator biz» zat tiyatroyla ve hattâ bilfiil ak- törlükle meşgul oluyor. Bu impa- ratorun-aktörlük ettiği zaman bir müstear 'nam takındığı da tarihte yazılıdır. “Huang — Çung,, haya | da aktörlere en: mergup vazifeler vermiş, o kadar ki nazırlar ve ce- neraller, işlerini, gördürebilmek »i i.çin aktörlerin; iltimasına muhtaç | olurlarmış, elhasıl bu imparator İ zamanında: aşağı yukarı teessüs, | | etmiş. bir tiyatrocular saltanatı İ varmış. Hattâ aktörler bu meb- İzul itibardan cesaret alarak şehir de halka adetâ zülmederlermiş ve bu münasebetsizlik yeni impara- İ tor “Şun — Çung,, un tahta çık- masına kadar devam etmiş. İ o Çinde tiyatronun inkişafma en i çok hizmet eden “Cengiz — Han,, olmuştur. Timuçin 1207 de ordu» sunu iyice hazırladıktan sonra Çi- nin garp hudutlarındaki “Tangut — Hi — Ya, devletini, sonra şi- maldeki “Kin,, imparatorluğunu mağlüp'etti' ve 1216'da “Pekin,, e girdi. Türk — Moğolların 1206 — 1383 istilâsma maruz kalan Çin ancak bu'zaman'zarfinda, sa- natını, edebiyatını inkişaf” ettire- İ bilmiştir. Carl Hagemen, “Spiele der Völer;, isimli eserinde Çine has rettiği Kısmın. 429 uncu sayfasın- “Ancak: (1206 — 1333) tarihi- | İ ne kadar hüküm süren Moğul im- paratorları zamanımda Çin tiyat» İ rosu yükselmiye başladı. Çünkü | Çin sülâleleri, o zamana kadar bir kaçı istisna edilecek olursa, tiyat- royu hükümete muzır addettikleri için ezmek istiyorlar ve yahut tem sillerdem saray mensupları ve A- ristokuntlardan. başka (o halktan kimsenin istifade etmemesini te- mirvediyorlardi. Eski Çinimpara' torları tiyatroyu, halkın terbiyesi üzerine fena tesir yapar diye mu- | zwe buliyorlardı. Halbuki Moğo-l | ları, böyle umuma müteallik sanat larda halka geniş serbesti ' verdi- ler... | Diğer taraftan “1865,, te bası Tan “Brockhans,, um “Allgemeine deutsche Renli Eneyklopödic für die Gebilileten Etânde,, sinde dör | düincü cildinin 415 inci sayfasın- dan şu cümleleri aynen terceme ediyorum: “Moğol imparatorlar Çini, | methedilmiye lâyik derecede iyi l idame ediyorlardı. İatilâ ettikleri i rın hükümdarlığı zamanında Çin- | deilim ve canat inkişafa ve ilerle miye başladı. Esasen Moğol ims| paratorlarının bir çoğu çok âlim kimselerdi. Çin onların zamanın da ilk defa olarak ecnebilere açıl mıştı, Misyonerler, seyyahlar ve bunlar arasında ilk defa olarak ta “Marco Polo,, Çine girmişti. Çin tarihi Türk — Mağol isti lâsına tesadüf: eden “1206 —| Haberler Alber Lamberi tebrik ği ji Fransız sanatkârı Alber Lâm- | hi | berin sahne hayatının ellinci yıldö nümü geçenlerde Püriste Komedi fi Fransezde kutlulanmış, (Fransız | cümhurreisr bu merasimde Paris | büyük elçimiz Suat Beyle birlikte hazır bulunmuştu: Alber Lâmbe- İl rin ellinci' yıldönümü münasebetile fi İstanbul Şehir tiyatrosu. rejisörü Ertuğrul! Muhsin Bey: tarafından Komedi Franseze bir tebrik telgra- fı çekilmiş, Alber Lâmber telgraf- “Şi | la mukabele ve teşekkür etmiştir. Bir dava : İzmir Halkevi Güzel sanatlar şubesi reisi Münir Hamdi Bey rafından yazılan ve C. H.F. Lâti b / bi umumiliğince takdir £ edilere bütün Halkevlerinde temsili takar» “İl rür eden (Tırtıllar) piyesinden ba zı parçaları mehaz göstermiyerek | plâğa alan (Sahibinin Sesi) mi yi essesesine karşı, eserin muharriri tarafından bir tazmirfat davası â* çılmıştır. ğ Ünyon Fransezde Bu hafta musikişinasa Fr. gois, Cauperinin olümünün.200 ün» cü,yıldönümü münasebetile Ün-. yon Fransezde piyanist Andre Un. ghvari tarafından bir konser ver! .. İmiş, Mösyö Roger Lawallette enfından bir musahabe” yapılmış ir. A Konserde Couperinin üç parça: sile Chopinden Becthovenden, ztten ve diğer bazı musikişinaslar: dan bazı besteler çalınmıştır. Almanyada Gençlik | tiyatroları gil Prusya maarif (o nezaretinde matbuat şubesi şefi Hallensleben tarafından, Prusya gençliği tiyats | roları hakkında hir konferans ve » rilmiştir. Tiyatro müdürü Maisch dahi, gençliğin tiyatroları ziyare- :ti ve bizzat iştirakleri hakkında söz söylemiştir. “ Repertuarda, şimdilik şu piyes ler vardır: “1. Telle, 2 — Lange marck, 3 — Die Glüeksritter.,, Bundan, sonrası içim$u piyes ler oynanacaktır. “Höinriah 4 V. Sommernachte 8 traum, Götz von Berlichingen, Michael Kohlhaas, Luther auf der Vartburg, Die Ouitzows, Katte, Tragödie Kleist, Seine Exzellenz der Narr, Schneider Vibbel,, Tiyatro, fiatları Berlin için iyle yeni ve enteresandır. İlk. mektep talebeleri 40, orta mekt: ve yüksek mektep, talebeleriyle ih tisas ticaret ve meslek mektebi ta: lebeleri ve Sa. S. 5. (fırkanm fas al teşkilâtı) mensubinj için 65 nik. Büyükler için bir mark. Gece müsamerelerinde yer bulunduğu takdirde, herkes girebilir. Fiâtlar i ve iki buçuk marktır. z 1333,, senesi zarfında bilhassa i irin son derece terakki etti hattâ halk arasında bile marizum görüşmenin sâri denecek bir de yayıldığını, maozum roman bile yazıldığını kaydediyor. tün bunlardan arlaşılıyor ki, Türkler her gittikleri yerlere deniyetlerini de beraber götü yorlardı. x — Dürülbedayi — Ertuğrul Muhsii ji
