8 Aralık 1938 Tarihli Servetifunun (Uyanış) Dergisi Sayfa 5

No. 2301—322 BİR DENEME: UYANIŞ 35 Çekoslovak Edebiyatı Sloven edebiyatlarının en eskisi olan Çek edebiyatı 14 üncü asrın sonlarında şekil ve tenevvü itiba- rile zeriginleşti, ve Çek ruhunun iki cephesi daha kuvvetle tebarüz etti, Bu cephe veya vechelerden ilki dini tefekkürat, ve zamanının skolâstik zihniyetine karşı memnu- niyetsizlik; ikincisi de derebeyliğe karşı isyan, ve sosyal bir nizam ve intizam elde etmek hususunda ef- kârı umumiyenin dimağlarını tah- rik eden ahlâki heyecandı. Waldens- in telkinatı, ve Wyeliffin teoloji doktrinleri ile sulanan bu iki kök- ten, ilk önceleri Hussite hareketi diye tavsif edilen, sonraları Rohem- yalı kardeşlere izafe edilen Çek röformsayon (teceddüd) u doğdu. Bu rölormasyonun mübeşşirleri bilgin, din üstadlarından ve mü- teceddidlerinden, eserlerini lâtince yazmış olan Matej (C. 1329) ile Çek felsefi nesrinin kurucusu To- mas (1331-1401) idi. Tomas öğren- meyi balk arasında yaymak için, zordan kolaya doğru inen bir usul takib etmişti. Sonraları meydana çıkan Jan Hus, bu iki şahsiyetin tamamile tesiri altında kaldığı görüldü. Hus, gayet müateid bir yazıcı idi. Lâ- itnce ve Çekceyi pek iyi biliyordu. Hitabet kudreti ve belâgati saye- sinde, etrafına büyük bir dinleyici kitlesi topladı. Köhne dili aman- &z bir mücadele ile lisandan atan Hus, günün geçer dilini almakta ve kullanmakta tereddüd etmedi. Ve dini tahassüsleri, düşünüşleri bütün edebi faaliyet makunizması- nın ön safında tuttu, Bu yüzden de bir müddet Bohemyada Seküler edebiyatın âdeta ortadan kaybol- duğu, silindiği sanıldı. Bununla beraber dini ilhamlar, harbi teren- nüm eden liriklerin vücnd bulma: sına yaradı. Bunlardan «Kdoz jste bozi bojovniri», Savaş ilâhesi büyük bir şöhret kazandı, ve Hus'an mü- ridlerinden Peter Chelcicky (1390 1460) üzerinde pek büyük bir tesir yaptı. İz bıraktı. Halkın içinden fışkıran bu as ker ruhlu mürid tam manasile ve radikal bir münekkiddi. O, yalnız kiliseyi değil, bütün kültürel ve sosyal siatemleri de beğenmiyor, tenkid ediyordu, Manen Tolstoy veya Rusuyı andırıyordu. Kafasın- da yeşerttiği, büyüttüğü fikirleri filiyat sahasına geçirerek, o hari- kulâde tabirile vasıflandırabilece- gimiz Bohemyalı kardeşler birliği. ni vücuda getirdi. Bu kardeşler birliği edebiyat ve fen nosyon ve bilgilerini ilerletmiye, genişletmiye koyuldular, matbaacılık san'atında usta oldular; tahsil ve terbiye usul- lerini mütalâa ettiler; tarihi tedkik- lede bulandular; üstelik de ana lisanlarını olgunlaştırarak, her yer- de konuşulur bir hale getirdiler. Artak Rönesans'ın nüfuz ve t8- sirlerine rastlanabiliyordu. Fakat İtalyadan Bohemeya ile gelen hu- manitö'ler daha ziyade katolik asılzadelerinin, imparatorun diplo- matlarile, ecnebi memurların im- tiyazları şeklinde tecelli ediyordu ki, bu da edebiyatın bir kat daha Lâtinleşmesile neticelendi. Yalnız eski Çek kanunlaımı yeniden ted- vin eden Vsehrdy'li Viktorin Kor- Del'in usta nesrini mütalâa edersek, zamanla, İtalyan ve Çek kültürleri arasında cidden ahenkli bir anlaş- ma, kaynaşma vukua geldiğini gö- rürüz. Bn ayni sıralarda Moravya- da da, Ctibur Tovaçobaky de ayni işlerle meşguldü. Bohemyal: kardeşler ittihadında hıristiyanlıkla Humanişm'i uzlaş tıran, sarf üstadı, musiki nazariye- cisi, tarihçi olan ve mukaedes şair diye sayılan dindar ve bilgin Jan Blahoslav (1523-71) oldu. Bohemyalı kardeşlerin en büyük edebi eseri onun ismini taşıyan Kraliçe incili eseridir; ve bugün Çek klâsikleni- nin en başında gelir. 16 ıncı ve 17 inci asırda Röne- Toplıyan : İbrahim HOYİ sansın mille” arasında riyadesile yayıldığını görüyoruz. Bu devrin en tipik simalarından biri, matbaa- cı, edebiyatçı, hatib, filoloji âlimi ve tarihçi olan Daniel Adan Ve- leslavin'dir (1545-1599). Bu devirde nesir tamâmile didaktik bir mahi- yet aldı. Seyuhat kitapları yazıldı. Ve her neviden tarih kitapları Çek edebiyat dünyasını kapladı. Bu eserler arasında Vaclav Hajek'in kroniklerinden tutunuz da, Bartos Pisar'ın fiziyolojik ve pragmetik san'atını perçinliyen ve her çeşitten olanları vardı. İnhitat devrinde bile, eski ananeden vazgeçilemedi. Ti- yatro, şiir ve rotnanın esainisi asla okunmadı. Tamamile ihmal edildi. 1620 de, imparatora karşı baş kaldırmış olan ihtilâlciler mağlüb oldular. Katolikler bu badireden muzaffer çıkmışlardı. Bunun iize- rine Protestanlar, içinde yaşadık. ları, varlıklarına sindirdikleri Çek edebi ve skolâstik kültürünü hir- likte götürerek başka diyarlara hicret ettiler. Muhacirler arasında büyük pedagoji ıslahatçırı ve dil üstadı, ayni zamanda kardeşler ittihadının son piskoposu Jan Amos Komensky (1592-1670) de vardı. Komensky gayet dindar bir hıris- tiyan ve Çekti. Pansofistti. Ve ansiklopedistlerin mübeşşirlerinden- di. Hus gibi o da, çekceyi ve I& tinceyi gayet işl bilen büyük bir yazıcıydı. Eserlerinde, ecnebi te- sirlerin görünmesi kendisinin yalnız filözot, filolog değil, ayni zamanda şair olduğunu apaçık gösterir, İbrahim Hoyi Gelecek sayıda : Çek edebiyatında 18 inci ve 19 uncu asırda yeniden canlanma ha- reketleri, — Romantik hareketinin. tesirleri. — Edebi realizmin başlan- gın, — Mili lemayüller ve san'at kdrane gayeler...