19 Nisan 1939 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi Sayfa 7

19 Nisan 1939 CUMUURİYET Dünya sıılhıı için Tehlikeli bir mıntaka: Tanca Bir tarafta Almanya İtalya İspanya, diğer tarafta îngiltere Fransa, Tancayı ele geçirmeği esas gave edindiler ngiltere ile Fransanın nazan dikkati haribler yalnız İspanyol Fası halkına ni başka tarafa çevirmek ve şaşırtmak mensub değildir. Mesahası 438,000 kiloiçin bir manevra olan Arnavudluğun metre murabbaı ve nüfusu 6,296,000 kişi işgali tamamlandıktan sonra İtalya ile olan Fransız Fası ahalisinden birçoğu ve grup yani bir tarafta Almanya İtalya muvafakat etmiş, Fransa da Afrikanın Almanya garbî Akdeniz havzasmda ve bahusus Rifliler gibi ayni ırktan olan huİspanya ve diğer tarafta İngiltere Fran öteki başında Mısırda İngilterenin tefevbahusus Cebelüttank boğazı civarındaki duda mücavir yerlerin müslümanları sa olarak asıl gayesi Cebelüttank bo vuk ve hakimiyeti haiz olmasını kabul etfaaliyetlerine bir kat daha germî ve hız Fransızların şiddetli tedbirlerine rağmen ğazına hâkim olabilmek için Tanca mışti. General Franko'nun ordusuna iltihak etvermişlerdir. mıntkasını ele geçirmeğe çahşıyorlar. 1904 senesi teşrinievvelinin üçünde Bundan sonra en büyük siyasî ve as mişlerdi. * * * Fransa ve İngiltere İspanya ile akdettikMalumdur ki büyük zaferlerile maruf kerî hareket ve teşebbüslere boğazın saKısa bir tarih leri muahede ile de şimalî Fası Tanca hilleri ve bahusus Atlas Okyanusunun Rif Emiri Abdülkerim hem İspanyol Faağzında ve Trafalgar'ın karşısında bu sı hem de Rıfe mücavir Fransız Fası Arablar mılâdî 700 tarihinde Fası haric olarak İspanyanın himayesine bı lunan Tanca beynelmilel mıntakasile bir müslümanlarının basına geçerek ancak o zaptederek yerli halkı teşkil eden Berbe rakmışlardır. Bu suretle Fransa Madrid kısmına Rifistan denılen ve Atlas Okya tuz sene evvel istiklâlini kaybeden Fas rîleri müslüman yaptıklarındanberi bun •nuahedesile Fasta Almanyaya temin edinusundan Cezayir hududuna kadar uza müslüman devletinin bin yüz elli senelik dan yırmi yedı sene evveline yani 1912 'en müsavat hakkını ve Fasın istiklâli tanan şimalî Fas başlıca saha olacaktır. hürriyet ve istiklâlini istirdada çahsmış ve tarihine kadar Arablarm Magribül'aksa ahhüdünü inkâr etmiştir. Halbuki Al Bunun bir delili de Cebelüttarık boğazı bir taraftan İspanyol Krallığı ve diğer ve Avrupahların memleketin başlıca bel manya daha evvel Fastaki madenleri işnın yanıbaşındaki Kadiks limanından şi taraftan Fransız Cumhuriyeti ordularile desi Marakeş şehrine izafetle Marok ve letmek ve imtiyaz almak hususunda devmalî Fasa hergün 3000 ilâ 9000 müslü sonuna kadar savaş yapmış ve nihayet Marokko dedikleri bu islâm devleti kâh letler arasındaki müsavattan istifade Cebelüttarık boğazile İngiliz müstahkem mevkiini ve Tanca bitaraf mıntakasını gösterir harta man muharıb nakledilmekte olunmasıdır. Fransızlar tarafından esir edilerek Hind kendi başına kâh İspanyadaki Endülüs ederek şimalî Fastaki dünyanın en zen Bunlar terhis edılmeyip Fransız Fası hu Okyanusundaki bir adaya müebbed ola islâm devletile birleşerek istiklâlini mu gin detnir madenlerin! işletmek hakkını Fakat Almanya ileri gitmemiştır. Çünkü mezkur mıntakanın İngiltere, Fransa ve Mannesmann grupu vasıtasile almıştı. dudunda ve sahillerde Alman ve İtalyan rak sürülmüştü. İngıltere; Almanyanın Agadiri ve arka İspanya tarafından idare edilmesi kararhafaza etmiştir. mühendisleri tarafından yapılmakta olan Almanya şıddetle hakkını müdafaaya sındaki araziyi alarak Atlas Okyanusunu laştırılmıştı. Fakat M. Mussolini İtalya Tanca mıntakası bugün Cebelüttarık Avrupalılar bu islâm devletinin yalnız müstahkem hat ve mevzilere yerleştiril bogazının anahtarı olduğundan iki grup Cebelüttarık boğazındaki Tanca ve Sep karar verdığinden İmparator İkinci Vil ve İngiliz denız hakımıyetıni tehdid ede Akdenizin en mühim devleti olduğu iddimektedir. birbirine burasını ele geçirmek kasdini at te kalelenne ve şimalî Fastaki Elhusma helm 1905 senesi 31 mayısında donanma cek bir mevki sahıbı olmasına asla razı asile meydana atılıp 1928 senesinde diGeneral Franko kendi muhafaza bö fediyor. Söyle ki Romadan gelen 15 ni adası ve Melile gibi kalelere musallat ol ile Tancaya gelip karaya çıkmış ve bu olmak istememişti. 1911 teşrinisanisi ğer devletleri sıkıştırmış olduğundan o selüğünü de bu müslüman askerlerden teş san tarihli telgraflarda bildirildiği veçhile muşlardı. Tanca ile birlikte diğer kaleleri radaki Fas Sultanı vekıli ve Hariciye dördünde imzalanan muahede ile Al ne kânunuevvelının on sekızınde dört kil etmiş olduğundan daima hayatım bun îtalyan matbuatı Tanca mıntakasının si evvelâ Portekizler zaptetmişlerse de bun Nazırile görüşmüş ve Fas Müslüman İm manyaya Fasta açıkkapı siyaseti, seıbest devlet arasmda akdolunan yeni bir muv ların sadakat ve kılıcına tevdi etmiştir. il kıyafette birçok Fransız zabitile dol ları İspanyollar koğmuşlardır. Daha son paratorluğunun istiklâl ve hükümranhk ticaretin devamı, mükteseb iktısadî hak ahede ile beynelmilel mıntakanın ıdaresiGeneral Franko bütün maksadı îspanya duğunu ve Fransızların Faslılardan elde ra buralara İngilizler yerleşmiştir. Fakat hakkını Almanyanın müdafaa edeceğını lannın tanınması ve Fransız Kongosun ne italya dahi iştirak ettirilmiştir. Tanca zâhirde şimalî Fas gibi Sultana da sekiz asra yakın hükumet siiren ve za ettikleri adamların da Fas, Marakeş ve bu istilâların fasılalarında ve en sonunda ve bu memlekette Avrupalı devletlerin a dan birkaç yüz bin kılometre arazinin Meknes beldelerınden geldiklerini ve gene Tanca Fas Sultanhğı elinde kal rasmdaki müsavatı koruyacağını beyan et Alman müstemlekesi Kamerun'a ilhak tâbıdır. Şimalî Fasın merkezi Tetvan'da manında Avrupanm en medenî ve miiterakki devleti sayılan Endülüs müslüman bunlar vasıtasile Fransız umumî erkânı mıştı. ingilizler yalnız Cebelüttarık kaya miştir. ed'lmesi mukabi':THe Fasın Fransız hi Halıfe namıle ve Tancada Ma'zub na mile birer mümessili vardır. Sultan doğ devletini ihya etmek olduğunu ve parça harbiyesile İngiliz bahriye idaresinin lü ve kalesine hâkim olmakla boğazı tuta , Alman donanmasının ve Kayserinin bu mayesi altında o ' ! ' X ı 'nu tanımıştı. * * * rudan doğruya Fransaya tâbi olduğun lanmış olan eski müslüman imparatorlu zumu halınde Tanca mıntakasını içinden dan Tancada dolayısile tefevvuk Fran işgal için plânlar hazırlamış bulunduklağunun Fasın mülkî vahdetini ve tamamiFas istiklâlinin son günleri sadadır. Ma'zub yerlilerin idaresine ve yetini iade ve temin bulunduğunu birçok rını yazmışlardır. 1912 senesi martında Almanya tara şer'î işlere bakar. defa ilân etmişti. Fransız matbuatı ise bilâkis şimaîî şimaîî fından dahi terkedildiğini gören Fas SulMemleketi 27 azalı beynelmilel teşriî Fash müslüman muharibler bu temi Fasın İtalyan ve Alman zabitlerile doltanı Mevlâ Yusuf Fransa ile akdettiği meclis idare eder. Bu mecliste Sultan nanata inanarak Madridin önlerinde, Bask muş olduğunu ve Tanca mıntakasının bir muahede ile şimalî Fas ve Tanca mına 6 Arab ve 3 Yahudi aza vardır. eyaletlerini istilâda ve Katalonya'yı iş bunlar tarafından işgal edilmek tehlikemüstesna olarak bütün memleketi FranFransızlarla İspanyolların dörder, İngigalde İspanyollar kadar kan dökmüşler sine maruz bulunduğunu yazıyorlar. sanın himayesine vazetmeğe mecbur ollizlerle îtalyanların üçer ve Amerikalı dir. Şimdi General Franko vadini yerine İtalyan ajansına göre Cebelüttarık muştur. lar, Portekizler, Felemenkliler ve Bel getirmek için Rifli müslümanları bundan müstahkem mevkiindeki İngiliz AjniralBu suretle dünyanın en eski bir islâm çikalılarm birer azası vardır. Fakat bu sonra îspanyanın yardımile kendi vatan lığı dairesinde mevkii müstahkem emniyet imparatorluğu istiklâlini kaybetmiştîr. meclis en mühim işlere bakar. Asıl idare larının istiklâlini kurtarma savaşına giriş şefi ve beynelmilel Tanca mıntakası nnZâhirde Fas hâlâ yekpare ve hususî bir sekiz konsolosun teşkil ettiği kontrol komek üzere geriye sevkediyor. him bir memurunun iştirakile yapılan siyasî varlıktır. Fakat hakıkatte Fransızmitesi elindedir. Bilfiil hükumet reisi Modern bir harbin bütün icab ve ha toplantıda İngiliz donanmasmm herhangi ların Tunus Beyliği gibi bir müstemlekeFransız olmak üzere Fransız, İspanyol, reketlerini öğrenmiş olan müslüman fır bir ihrac hareketinde mıntakada İngiliz sidir. Maahaza Fransızlar Fas halkını İngiliz ve İtalyan birer müdürden mü kalarının şimalî Fasta ve Cebelüttank ve Fransız memurlarmın alacaklan tertiitaat altına almak ıçın tam yirmi beş sene rekkeb dörtler heyeti elindedir. İtalya boğazımn Septe kalesinden Tanca bey batın plânı hazırlanmıştır. harbetmek mecbunyetınde kalmışlardır. buna girmek için bütün nüfuz ve kuvvenelmilel mıntakasına ve Atlas OkyanuBu vaziyette her ihtimale karşı Al Bu harbleri Mareşal Lyantey gıbı en tini sarfetmişti. suna kadar uzanan cenub sahillerinde manyanın iki zırhlı, iki kruvazör ve iki muktedir kumandanlan idare etmiştir. müdafaa vazifesi almış olmaları Alman muhribden mürekkeb filosu, yeni denizTanca mıntakasının umum nüfusu İspanyollar kendilerıne bırakılan şimaya italya İspnya gmpunun îngiltere altı filotillâsı Tancada ve İspanyol Fası 70,000 ve asıl şehrin sekenesi elli bin kilî Fası itaat altına almak için milyarlarca Fransa grupuna karşı Akdenizin garbın limanlannda durup muhafaza vazifesini altın ve yüzbinlerce asker kurban etmış sidır. Bundan otuz bini müslüman, on bidaki vaziyet ve tefevvukunu artırmış ola görmek üzere hareket etmiştir. ni Yahudi ve kalan on bini ekserisi İspanlerdir. caktır. Alman donanması Akdenize girmiye yol olarak ecnebidir. Limanı 250 metreFasın taksiminde İngilterenin menfaati Buna karşı îngiltere ile Fransa ancak cek ve lâkin kapısı olan Cebelüttarık boCebelüttarık boğazına hakimiyeti elden lik bir dalgakıranla mahfuzdur. Tanca beynelmilel mıntakasını ele geçi gazının garb methalinde Tancadan hiç Cebelüttarık'taki meşhur Ingiliz müstahkem mevkiinin Asıl şehir 70 metre irtifaındaki bir tekaçırmamak olmuş ve ötedenberi Tanca rerek Cebelüttank boğazının tamamile ayrılmıyacaktır. tayyareden alınmış bir resmi penin eteğinde ve lâkin varoşlan 325 mıntakasını ne Fransızlara, ne de İspanüçler grupunun hüküm ve nüfuzu altına Alman donanmasmm bu hareketi kar mıyacaklannı pek iyi bildikleıinden Tan nümayişi Fransanın gözünü korkutmuş yollara kaptırmamak olmuştur. Bugün de metre irtifaındaki bir sırt üzerindedir. girmesine mâni olabilirler. Çünkü Cebe şısında İngiliz bahrî satvetinin belkemiği cayı ele geçirmek için hiçbir fırsatı fev olduğundan Fransa Alman düşmanı Ha Tancayı Almanlarla İtalyanlara kaptır Her sene Tanca limanına 1500 vapur lüttank kayasındaki İngiliz müstahkem olan anavatan donanması derhal denize tetmemişlerdi. riciye Nazırı Delkase'yi iskat ederek ge mamak için İngilizler Fransızlarla bera girer. mevkiinin bir harbde mukavemet eyleme açılmağa hazır bulunmak üzere emir alMeselâ Portekiz prenseslerinden birile rilemişti. Fakat Fas meselesinden çıkan berce çahşıyorlar. Dünya mukadderatı Cebelüttank bo sine sahasının dar olmasından imkân mıştır. Fransız matbuatı da Tancanın izdivac eden İngiltere Kralı İkinci Şarl bu buhranda gerilemiş olmasına rağmen Tancada beynelmilel mıntaka 1912 ğazında taavyün edecek ve bu işte en büyoktur. Burası o kadar dardır ki bir hava Alman donanmasının gelmesile tehlikede cihaz olarak Tanca kalesini istemiş ve al bu müslüman imparatorluğunu hüküm ve senesi 27 teşrinisanisinde İnsiltere, Fran yük rolü Tanca beynelmilel mıntakası meydanı bile vücude getirilememiştir. kalacağından bahisle derin endişeler iz mıştı. Bu sayede İngilizler 1661 senesin nüfuzu altına almak maksadından feragat sa ve İspanya arasmda akdolunan mua oynıyacaktır. Ingilizlerin hava müdafaası tecavüzî si har ediyor. de Tancaya yerleşmişlerdi. Fakat 1684 etmemisti. hede ile tesis edilmistir. Bu muahede ile ' M. F. T. lâhtan mahrum olup tayyare defi toplarıTarih tekerrürden ibarettir sözü Tan senesinde burayı bırakmağa mecbur kalBundan sonra Fransa İngilterenin na münhasır bulunuyor. cada da bir hîkikat olduğunu ispat et mışlar ve çekilip giderken başkasına ya yardımile Almanyayı tecrid etmek için Halbuki Tanca mıntakası hayli ge mektedir. Çünkü Tanca üzerindeki dava ramasın diye Tanca kalesini tahrib et bütün diplomasi nüfuz ve kuvvetini sar niştir ve müdafaa tertibatile boğazın mu geçen Harbi Umuminin az kalsın daha mişlerdi. İngilizlerden sonra Fransızlar fetmiştir. Hakikaten 1906 senesi 7 nisahafazasına müsaiddir. Cebelüttank müs evvel patlak vermesine sebeb olacaktı. Tancaya yerleşmeğe çalışmışlardır. nında Fasın vaziyetini yeniden tetkik için tahkem mevkiinin mesahası ancak beş ki Şimdiki gibi Alman donanmasının bura1844 ağustosunda Fransız donanması Cebelüttarık kalesinin karşısındaki El lometre murabbaı olduğu halde Tanca yı ziyareti ve Alman Kayserinin Fas Tancayı bombardıman etmişti. Fakat ay cezirede toplanan konferansta Almanya mıntakasının mesahası 373 kilometre mu Sultanmın davasına müzahereti bütün ni senenin eylulünde sulh akdedildiğin yapyalnız kaldığından Fasta siyasî nüfuz rabbaı ve nüfusu 70,000 kişidir. Bütün İs Avrupayı ateşe verecek beynelmilel bir den Fransızlar Tancada kalamamışlar ve tefevvukun Fransanın eline geçmesine Tahran 18 (a.a.) İran împarato bütün yol üzerinde çiçekler ve sevîncden panya Fasının mesahası 28,000 kilomet gerginlik doğurmuştu. Bugünkü gibi o dı. Faslılardan korktuklanndan ziyade mâni olamamıştı. Bu muahedede ticarî re murabbaı ve nüfusu 795,000 kişidir. zaman da Almanya ile İngiltere Fransa Fransızlar İngiltereden çekinmişlerdi. Bu işlerde müsavat hakkının teyid edilmesile riçesile Mısır Kralıçesini, İran Veliahdi çıldıran halkın tezahüratile karşılanmakni, Prenses Fevziyeyi, Mısır ve İran tadır. Şunu da kaydedelim ki General Fran grupu boğaz boğaza gelecek bir hale sulh muahedesi Tancada imzalanmıştır. iktifa olunmustu. prenseslerile maiyetlerini hâmil bulunan Alay saat 16,15 te Gülistan sarayının ko ordusunda hizmet eden müslüman mu gelmişlerdi. Bugün gene Tancada iki Fas Avrupalı büyük devletlerin ara 1907 senesinde Fransa Fransız tebaahususî tren dün saat 18,15 te Tahran bahçesine giriyordu. Mısır Kraliçesile sında tehlikeli bir mürrazaa vesilesi oldu sından birkaçının katledilmiş olmasını bağundan 1880 senesinde Madridde top hane ederek askerî müdahalede bulun garına varmıstır. Gar, zengin bir surette prenseslerinin ikametine, Tahranın en talanan beynllmilel konferansta büyük dev muş ve Arablarm Darülbeyza dedikleri donatılmıştı. Mısır Krallık ailesini karşı rihî saraylanndan bıri olan «Gülistan» letler kapitülâsyon hakları mukabilinde Kazablanka'yı bombardıman eden Fran lamak üzere Şahinşah hazretleri, hüku tahsis edilmistir. tezahürleri Fas Sultanhğının mülkî tamamiyetini ve sız donanmasının çıkardığı ordu Şavca met azası, daireler erkânı, yüksek rütbeli Türk İran dostluk zabitler de garda bulunuyorlardı. Tren istiklâlini tanımışlar ve bu memlekette havzasmı işgal etmişti. Tahran 18 (a.a.) Anadolu Ajanhiçbir büyük devletin diğerine tefevvuku Almanya Elcezıre muahedesini tanı durduğu zaman her taraftan şevk ve he , sının hususî muhabiri bildiriyor: ve hususî imtiyazı olmamasına karar ver madığından gerginlik devam edip duru yecan sesleri yükseldi. Dün, Tahran için bir millî sevinc günü mislerdi. yordu. 1909 senesi 9 ağustosunda Al Bir taraftan Şahınsah, misafirlerine oldu. Üzerinde Mısır ve İran bayraklan Fakat bu muahedeye rağmen İspan manya Fasta Fransa ile müşterek bir ık hoş geldiniz derken, diğer taraftan da ahenkli bir şekilde dalgalanan binlerce yadan başka İngiltere ile Fransa Cebe tısadî siyaset takib edıimesi şartıle Elce mızıka Mısır ve İran millî marslannı çatakın süslediği şehir, bugün güzel Prenlüttarık boğazına da hâkim olan Fasta zire muahedesini tasdik etmişti. lıyor, 21 pare top atılıyor, tayyareler ses Fevziyeyi karsıladı. Türk iran dosttefevvuk ve nüfuz sahibi olmak için çaFakat Fransanın askerî ve siyasî nok uçuyor ve müthiş bir alkış ve yaşa sesleri luk tarihine altın harflerle kaydedilen bu lışmaktan geri durmamışlardır. Fakat tadan mütemadiyen memlekete sokul göklere çıkıyordu. mes'ud gün, Majeste Şahinsahla Ebedî Almanyanın büyümekte olması karşısın makta olduğunu ve 1911 senesi 21 ma Küçük bir istirahatten sonra, otomobil Sefimiz tarafından kardeslik yolunun çida İngiltere ile Fransa malum «Samimî yısında memleketin payitahtı Fas şehrinin alayı yüzbinlerce halkın tavsifi imkânsız zildıği tarihi yaşıyan ve Türk müfrezesitilâf» namı altında anlaştıklan ve bir de Fransız ordusu tarafından işgal edilnin kardes İran payitahtına muvasalatıneştikleri zaman Fas ve Mısır meselelerini diğini gören Almanya o senenin temmu tezahüratı arasmda garı terketti. Yolun iki tarafım tutan talebe ve izciler, elle da hazır bulunmak saadetine eren bizler aralarında kat'î olarak halletmeğe karar zunda cenubî Fasın mühim limanı Agarinde çiçek ve buketler olduğu halde, Şa icin unutulmaz bir hatıra olarak kalacakvermişlerdi. dir'e Panther ismınde bir topçeker gön tır. 1904 nisanınm dördünde akdolunan dererek Fas islerine müdahalede buluna hinşaha sonsuz sevinclerini ifade ediyorlardı. Türk heyeti şerefine ziyafet muahede ile İngiltere Tanca mıntakası ve cağını anlatmışh. D ° «J j . „ Kardeş Iranın sevînci ı» . Şarkın iki büyük hanedanını birbirine bağlıyacak olan mes'ud düğün günü yaklaşıyor İspanyadan gelerek Cebelüttarık'ta biten La Linea yolu (bu yolda İspanyolların şimdi tahşidat yaptıkları haber verilmektedir ) Sahinsah ve asil misafirleri çok güzel şimalî Fas müstesna olarak bütün Fasta Tahran 18 (a.a.) Türkiye büyük Fas meselesi yüzünden ikinci defa çıFransanın muslihane hululle yerleşerek kan buhran daha o zaman umumî har açık otomobüler icinde yavaş yavaş iler elçisi dün akşam Türk heyeti şerefine hutefevvuk ve hakimiyeti temin eylemesine ' bin patlamasına az kalsın sebeb olacaktı., lemekte ve 10 kilometre kadar uzayan ı susî bir akşam ziyafeti vermiştir.