11 Temmuz 1939 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi Sayfa 7

11 Tenımuz 1939 CUMHURÎYET Bugünkü Ingiliz Japon ihtilâfının sebebi, Japonyanın ecnebi mıntakalarındaki idareye müdahale etmeğe karar vermiş olmasıdır Şimalî Çinde sahil ile eski paytaht Pekin arasındaki nehir ve demiryolu üzerinde çok mühim ve tkaretgâh bir liman ve istasyon olan Tiyençinde, imtiyazlı İngiliz mıntakası vaziyeti yüzünden Japonya ile îngiltere arasmda çıkan ihtilâf; tehlikeli bir vaziyettedir. Bu ihtilâf alelumum Çindeki imtiyazlı mıntakalann vaziyeti üzerinde Japonya ile kapitülâsyon hukukunu haiz devletler arasında Çinin Japonlar tarafından işgali anındanberi devam eden anlaşmamazlığm ve mücadelenin doğurduğu vahim bir neticedir. Avrupalı devletler ve bahusus İngiltere, bütün şark memleketlerine sokulduğu vakit Asyalı devletlerden kapitülâsyon, yani bu devletlerin hâkimiyetile telif kabul etmiyen haricez memleket hakları harben ve cebren yahud iyilik veya tehdid ile almışlardı. Bu kapitülâsyon imtiyazlan eski Osmanlı padişahlığı devirlerinde Türkiyede ve bu padişahhğa tâbi Mısır ve Tunus gibi memleketlerde ve İranda ve Asyanın garb nısfında ecnebi tebaanm mal ve canma mahallî hükumet dokunamıyacagı ve müdahale edemiyeceği ve bunların kendilerine mahsus mahkemeleri ve liman idareleri bulunacağı şeklinde idi. Fakat Asyanın şark nısfında Avrupalı devletlerle Amerikahiar bu imtiyazlardan başka hükumet içinde hükumet ve bir nevi müstemleke şeklinde imtiyazlı mıntakalar almışlardı. Bu mıntakalarda ecnebi devletler askerî kuvvetler, hususî zabıta, mahkeme ve idarî bir teşkilât bulundurmaktadırlar. Bu mıntakalarda yaşayan ve bulunan Çinliler kendi aralarındaki dava ve cinayetlerden dolayı Çin mahkemesine tâbi iseler de herhangi Avrupalı ve Amerikalı tebaa ile olan mesele ve davalannda ecnebi devletler mahkemesine ve zabıtasına tâbi bulunmaktadırlar. Bu mıntakalar üzerinde Çin hükumetinin hükmü yürümediğinden ve Çin kanunları cari olmadığmdan bu imtiyazlı mıntakalar yüz milyonlarca îngiliz liralık bütçesi ve mılyonlarca tebaası olan birer Ingiliz, Fransız ve Amerikan müstemlekeleri olmuştu. Çin ve imtiyazlı mıntaka hükumeti hususî bir şirket saydığı îngiliz şirketinin yerine İngiliz devletinin kaim olmasına razı olmak istememiştir. Diğer taraftan İngüiz memurlan, Çinlilerin çok müptelâsı oldukları malum bulunan ve Çin topraklannda yetiştirilmesi memnu olan afyonları külliyetli mikdarda Hindistandan celbederek (İngiliz tüccan serbesttir) iddiasile bütün Çine yaymışlardır. Çin milletinin maddî ve manevî mahvına sebeb olan bu afyon kaçakçılığına karşı Çin memurlan şiddetli tedbirler almamecbur olmuşlardır. Soktukları 20283 sandık afyonu denize döktürerek imha etmiştir. îngiltere devleti ise (îngiliz tüccarının mahna tecavüz edilemez) diyerek Çin imparatorluğuna ilânı harb ettiğinden, bu harb tarihte (Afyon harbi) namile şöhret bulmuştur. îngiliz donanması ve ordusu 1841 senesinde Kanton'a hücum edip burasını zaptetmiştir. Daha sonra Amoy limanmı ve Çuzan adalarını zaptetmiştir. îngilizlerin bu istilâsı karşısında Kanton umumî valisi îngilizlerle sulh akdetmiştir. Fakat Jin hakanı şerefsiz saydığı bu muahedeyi tasdik etmemiştir. Bu defa îngiliz donanması, Çini yola getirmek için 1842 senesi yazında Mavınehre girmiştir. Şanghayı îngilizler hücum ile zaptedince, Ingiliz donanması, Çinin ikinci paytahtı Nankin önünde görünen ve toplannı imparatorun sarayına tevcih etmiştir. Nihayet Çin, 1842 senesi 29 ağustosunda İngiltere ile şerefsiz bir sulh muahedesi akdetmiştir. Bu muahede ile HongKong adasını ve karşısındaki sevahili îngiltereye müstemleke olarak vermiştir. Ayni zamanda Çin hükumeti Kantonda, Amoy limanmdaki Kulongsa adasında, Fuçov'da, Ringpo'da ve Şanghayda îngilizlere imtiyazlı mmtakalar bırakmıştır. İşte yüz sene evvel, İngilizler, Afyon harbi sayesinde, Çinden bir hayli arazi kopardıktan başka geniş kapitülâsyon imtiyazları ve fazla olarak Çin toprağında birer küçük îngiliz hükumeti olan muhteüf imtiyazlı mıntakalan temin etmişlerdir. Ayni zamanda Çine îngilizler istedikleri kadar Afyon ithali hakkını da almışlardır. 1851 de meşhur Tayping isyanı zuhur eylemiş, âsiler Nankini zaptetmişlerdir. Büyük bir âsi ordusu Tiyençin'e kadar dayanmıştır. Ancak 1856 daki isyan, rüesa arasındaki tefrika ve nizadan dolayı kendiliğinden sönmüştür. İmtiyazlı mıntakayı gösterir harta gibi haricî müşkülâta sebeb olabilecek tedbirler almıştır. Hakikaten Japonya kendisinin en büyük hayat sahası ve ticaret ve sanayii için başlıca piyasa ve ham madde membaı saydığı Çini kaybetmemek için iki sene evvel bütün Çini istilâya başlaraıştır. Çinde bugünkü vaziyeti (Times) gazetesinin Şanghay muhabiri bu ayın on üçünde gönderdiği uzun raporda etrafh ve bitarafane tasvir ettiğinden hulâsasını aşağıda naklediyoruz: «Bütün Çin on sekiz eyaletten müteşekkildir. Bunun on iki eyaleti Japonlar tarafından istilâ edilmiştir. Japonların işgal ettikleri eyaletler memleketin en ziyade nüfus kesafeti olan yerleridir. Kalan altı eyalet dahi Japonların hava hücumlarına mütemadî surette maruz bulunuyor. Japonların karadan ve havadan uzanamadıklan yegâne memleket Şarkî Türkistandır. Şimdi Japon orduları Çinin tam kalbgâhında harekât icra etmektedirler. Japon tayyareleri sahilden iki bin kilometreye yakın mesafede bulunan şehirleri bile bombalamaktadırlar. Çinlilerin tarihte uğradıklan en büyük semavî âfetler bugün kü harbin doğurduğu f elâkete nazaran hiçtir. Meselâ 1929 senesi kıhtında 2 milyon Çinli açlıktan ölmüştü. Fakat bu felâket mevziî idi. Şimdi ise bütün Çin ülkesi doğrudan doğruya, yahud dolayısile harbden müteessir olmuştur. En ziyade siviller ve bahusus çiftçi ve orta sınıf telefat veriyor ve ıstırab çekiyor. İstilâya uğrayan yerJerin köylüleri dağlara çekilmektedirler. Sonradan yavaş yavaş yerlerine dönerek bir mikdar tohum bulunca eski hayatlannı tekrar kurmaktadırlar. Fakat orta sınıf mensubları bir defa yerinden oynadı mı bir daha eski hayata kavuşamıyor. İstilâ sahalarmdaki bütün şehirler ya havadan bombardıman yapan Japon tayyareleri tarafından tahrib edilmiş, yahud ric'at eden Çin kuvvetleri tarafından düşmana mamure bırakmamak düşüncesile yakılmış ve yıkılmıştır. Japonların askerî siyaseti muvasala ve münakale hatlannı ve sevkülceyş noktalarmı işgal etmektir. İşgal etmedikleri sahalan, Avrupalı misyonerlerin şahadetile sabit olduğu veçhile çapulcu çeteleri soymaktadır. Guerrillas denilen siyasî çeteler azdır. Çinde ötedenberi şakavet eksik değildi. Bunlara yerinden yurdundan olan fakir köylüler dahi iltihak ettiğinden Japonların filî işgali altında bulunmıyan yerlerde bunlar memeketi harabeye çevirmektedirler. Harb diğer bir felâket daha doğurmuştur. Nehirlerin sedleri vakit ve zamanile tamir edilmedığinden (Sarınehir) etrafa taşmıştır. Bu yüzden 12,000,000 Çinli yurdsuz ve yersiz kalmıştır. Kolera ve malarya gibi hastalıklar felâketi tamamlıyor. Çin Millî Yardım Cemiyeti tarafından toplanan malumata göre bugün 150 milyon Çinli yerinden yurdundan ayrılıp muhacir ve göçebe olmuştur. (Beynelmilel Kıhtzedegân Yardım Cemiyeti) yurdundan ayrılıp uzaklara giden halkı 50 milyon kişi tahmin etmektedir. Bunlardan 20,000,000 kişinin henüz yurdlarına dönmemiş olduğunu tespit etmiştir. Avrupa ve Amerikadan gönderilen ianeler ve yiyecek ve otlar azdır. Bunlar dahi tnemurlarm mürteşi olmasmdan muhtac halka verilemeyip pazarlarda satılmıştır.» Times muhabirinin bu malumatı Çinde Çin hükumetinin elinde ancak memleketin üçte biri kaldığını ve burada dahi hava ( Yazan: M. F. T.) hücumlarmdan barınmak müşkül olduğunu anlatmaktadır. Japonya artık Çin hükumetinden ziyade siyasî maksad gütmiyen eşkiya çetelerile uğraşmak mecburiyetinde bulunuyor. Bu işi de ÇanKayŞek'in Başmuavini olup şimdi Japonlar tarafına geçen eski Çin Başvekili ve Kuomintong Partisi ikinci reisi General Ovey'in kuracağı yeni Çin daimî hükumetine bırakmak istiyor. Fakat ÇanKayŞek'in gizli taraftarları ecnebi imtiyazlı mıntakalan yatak yaparak bu yeni hükumet taraftarlarını tethiş etmekte olduklarından yeni hükumetin kurulması gecikmektedir. İşte bu meseleyi esasından halletmek üzere Japonya ecnebi mıntakalarındaki idareye müdahaleye karar vermiş ve bu yüzden İngiltere le ihtilâfa düşmüştür. Tiyençin îngiliz mıntakasında yeni Çin hükumeti taraftarı Çinli bir gümrük memurunun (ÇanKayŞek) taraftarı dört Çinli tarafından öldürülmesi üzerine Japon kumandanlığı bunlarm kendisine teslim edilmelerini Ingiliz memurlarmdan istemişti. İngilizler dört Çinliyi vermek istemediklerinden Japon kumandanlığı îngiliz mıntakasını karadan ve nehirden sıkı abluka altına almıştır. Bu vaziyet karşısıda İngiliz memurları dört Çinliyi teslim etmek istemişlerse de bu defa Japonya artık imtiyazlı mıntakalar meselesini esasmdan halletmeğe karar verdiğıni bildirmiştir. Japonya Çinde kurmak istediği yeni Çin hükumetinin meydana gelmesi ve yerleşmesi için îngilizlerin ve diğer ecnebilerin yardım etmelerini ve Japonlarla beraberce çalışmalarını taleb etmiştir. Binaenaleyh ecnebi mintakalan îngilizlerin ve diğer ecnebilerin mutlak hâkimiyetlerine nihayet verilmedikçe bunları tazyik etmekten vazgeçmiyeceğini anlatmışhr. Şimdiye kadar İngiltere ve diğer ecnebi devletler Çindeki imtiyazlı mıntakalann vaziyetine dokunulmasmı millî şeref ve hayatî menfaat meselesi yaparak gayet sert davranıyorlardı. Fakat bu sert muameleyi zayıf Çine karşı tatbik ediyorlardı. Uzakşarktaki mevkiinin nakabili cerh olduğuna dayanarak imtiyazlı mıntakalardaki ecnebi hâkimiyetine nihayet vermek üzere İngiltereye meydan okuyan Japonyaya karşı îngilizlerin ve diğer ecnebilerin alacakları tavru hareket Uzakşarkm atisini tayin edecektir. Şimdi de Çindeki imtiyazlı mıntakalann nasıl meydana geldiğini ve Avrupalılarla Amerikalıların Çinin deniz ve nehir limanlarında kendi evlerinde imiş gibi nasıl yerleştiklerini izah edelim: olan, ilk ecnebi büyük hükümdar, Kubilây Handır. Kubilây, Çin ülkesile iktifa etmeyip donanmalarını ve gemilere bindirdiği ordularını Japon adalarına ve şimdiki Hind Felemengi adalarına, yani Cavaya ve civarındaki cezirelere göndermişti. Karadan ordularını Hindi Çiniye ve Birmanyaya sevketmişti. Bu fütuhat ve istilâ hareketlerinde yalnız Japonlara karşı muvaffak olamamıştı. Türk ve Mogol hâkimiyeti bir asır devam ettikten sonra tekrar Çinli Hanedanlar bu memleketin başına gelmiştir. Fakat Çinli hükümdarların idaredeki beceriksizliği Türkler ve Mogollarla yakın kardeş olan Mançuların hâkimiyetine yol açmıştır. Kubilây Han zamanmdaki gibi Mançuların üç yüz sene devam eden saltanatının orta zamanlarmda Çin devleti ve kültürü Asyanın yansmdan fazlasma hâkim olmuştur. Bütün Çin ülkesi, Cenubî Siberya, Şarkî Türkistan, Çungar havzası, Tibet, Şimalî Hindistandaki Nepler, Hindi Çinîdeki Annam Mançu hakanlığı büyük devletinin hâkimiyeti altına girmiştir. Mançularm en parlak devri 1791 ile 1800 seneleri arasındadır. nan Sultan Abdülâzizin himayesini kabul| etmiştir. Abdülâziz namına Kâşgarda al« tm ve gümüş sikke darbolunmuş ve bütün| şarkî Türkistan camilerinde namına hutbe| er okunmuştur. Babı Seraskerî Şarkî Türkistan ordusu nun talim ve terbiyesi için topçu ve süvai ri erkânı harb zabitlerinden müteşekkilf muhtelif heyetler göndermiştir. îngiltere ve Fransa da Çini parçalama;a devam etmişler, Fransa Annam araziini ve İngiltere de Birmanyayı almışlardır. Bunlardan herbiri vaktile birer imparatorluk idi. Uyanmış ve modern silâhlar ve talimerle mükemmel ordu ve donanma yetişirmiş olan Japonya dahi ingiltere ile Fransanm hareketlerini örnek tutarak 1879, da Ryo Kyo adalarını Çinden almıştır. 1885 te Çin Kore'nin idaresinde Japonyanın ortaklığım kabul etmiştir. 1894 ve 1895 senlerinde Japonya Çine harb açmış ve neticede Foımoz adasını ve Pe kador adalarını almıştır. Çinin zâfı büs* bütün meydana çıktığından Çarlık Rus* yası Mançuryayı ve Fransızlar Tonkin hududu civannı ve îngilizler Birmanya hududu etrafını kendi nüfuz mıntakalan Iduğunu Pekine kabul ettirmişlerdir. Çok geçmeden Rusya PortArthuru ve îngiltere Vey Hay Vey'i ve Almanlar dahi Kiyavçarı almışlardır. Çin ülkâsınm böylece parçalanıp gitmesine seyirci kalmak istemiyen Çinliler arasmda 1900 de kuvvetli bir ecnebi aîeyhtarlığı hareketi meydana gelmiştir. Bu hareketi Pekin sarayı erkânı dahi tutmuş olduğundan halk Pekindeki sefarethaneleri muhasara etmiştir. Avrupalı devletler Japon ordusunun iştirakile Tako'ya asker çıkarıp Tiyençini zaptetmişler, daha sonra Pekindeki sefarethaneleri kurtarmışlardır. Akdolunan müsalahada Çin ağır bir harb tazminetı vermiş ve imtiyazlı mmtakalardaki ecnebilerin idare hak ve salâJıiyetleri tevsi edilmiştir. Çinliler çok ağır gelen bu müdahaleler memlekette evvelâ meşrutryet hareketini doğurmuş, daha sonra Cumhuriyeti meydana getirmiştir. Şimdi Japonya kendisine taraftar olan Nankin hükumeti namına Tiyençinden başlayarak imtiyazh mmtakalara nihayet vermeğe teşebbüs etmektedir ki bugünkü büyük buhranın huruna sebeb olan hareket de budur. îmtiyazlı mıntakalardan ve kapitülâı yon haklanndan Umumî Harbin sonunda Almanya, Avusturya, Macaristan ve Rusya feragat etmişlerdir. Portekiz, Belçika, Holanda, İsveç ve Norveç ve hatta bunlarm ilgasına esas itıbarile razı olmuşlardır. Fakat İngiltere, Fransa ve Amerika kat'iyyen muhalefet etmişlerdir. Binaenaleyh bugünkü imtiyazlı mmtakalar doğrudan doğruya kendi namlarına İngilizler* le Fransızlar ve Amerikalılara aiddir* Yalnız İtalyanın da mahdud yerlerde böyle mıntakalan vardır. îmtiyazlı mıntakalarda aslan payı her işte olduğu gibi İngilterededir. Bunun için Japonya, doğrudan doğruya îngiltereye çatmıştır. Bütün Tiyençinde en büyüğü İngiltereye aid olmak üzere yalnız dört imtiyazlı mıntaka kalmıştır. Fransız, İtalyan ve Japon mıntakalarınm mecmuu bile İngiliz mıntakasına muadil değildir. Tiyençinin bütün nüfusu 1,300,000 kişidir. Bu mıntaka, zengin kömür madenı leri, deri, yün ve meyva istihsalâtile meşhurdur. îngiliz mıntakası 200 îngiliz döı nümü olup içinde birçok mühim fabrikalar ve ticarethaneler vardır. Mıntakayı (îngiliz Belediye Meclisi) namını taşıyan bir İngiliz heyeti hükumet gibi idare etmektedir. Asayişi bir îngiliz askerî kıt'asi ve bir İngiliz zabıta kuvveti tarafından temin edilmektedir. Şimdi bu mmtaka Japon askerî kuvvetleri tarafından sarılmıştır. Amoy limanındaki Kulongsu adasmdaki imtiyazlı mıntakada elli bin Çinli ve birkaç bin İngiliz, Fransız ve Alman yaşamaktadır. Japon donanması adayı bir aydanberi abluka altında bulundurmakta olduğundan Tiyençin İngiliz mıntakası gibi Kulongsu'daki ecnebiler ve Çinliler de açlığa mahkum bulunuyorlar. En büyük imtiyazlı mmtaka Şanghaydadır. Sayısı iki olup biri beynelmilel mıntaka adını ve diğeri Fransız mıntakası namına taşıyor. Beynelmilel mıntakada hükumet süren Belediye Meclisi ekseri! yeti İngilizlerde olduğundan burada în« gilizler hâkimdir. Bu mıntakada dört milyon halk yaşamaktadır. Elli bini Avrupalıdır. Diğer liman ve şehirlerde dahi imtiyazh mıntakalar vardır. îngiltere ile Ja« ponyanın girişmiş oldukları mübareze imtiyazlı mıntakalann âkıbetini tayin edecektir. M. F. T« > • Çinde Mançu hâkanhğı yıkıhp Cumhuriyet teessüs ederek millî intibah başladıktan sonra Çin hükumetinin ilk işi bu imtiyazlı mmtakaları kaldırmağa teşebbüs etmek olmuştu. Çarhk Rusyası yıkılınca yeni Rus hükumetile münasebat tesis edildiği zaman Çin Cumhuriyeti eski Rus mıntakalarınm ilgasını şart koymuştu. Umumî Harbe İngiltere ve Fransa tarafından iştirak ettirilen Çin; Almanya ve Avusturya ile sulh akdederken bunlarm Çin arazisindeki imtiyazlı mıntakalarından vazgeçmelerini temin etmişti. 1926 senesinde Çin hükumeti (Hankov) daki îngiliz ve Fransız imtiyazlı mıntakalarmı zorla ilga ederek idarelerini kendi eline almıştı. Çin Millî Cumhuriyeti diğer şehir ve limanlardaki imtiyazlı ecnebi mıntakalarmı iyilik, yahud zorla kaldırmağa azmettiğinden 1927 senesinde en büyük ecnebi mıntakası olan Şanghaydaki dört milyon nüfuslu beynelmilel mıntakayı abluka altına almıştı. İngiltere Uzak Şarktaki siyasî ve ticarî kuvvet ve kudretinin bu temelini kaybetmemek için Britanya adalarından, Mısırdan ve Hindistandan yirmi bin kişilik bir orduyu Şanghaya sevketmiş ve bu kuvvet ile Çin hükumetine karşı tehdidde bulunmuştu. Tam bu sırada Çin Cumhuriyeti dahilinde büyük komünist hareketi başlayıp memleketin ortasında ve garbında birçok eyaletler, komünistlere iltihak eylediğinden ve seksen milyon nüfuslu bir Çin Komünist Sovyet Devleti de bu arada teşekkül ettiğinden Çin Millî Cumhuriyeti, imtiyazlı mıntakalann ilgasını başka bir münasib zamana bırakarak büyük dahilî harbe başlamıştı. Komünistlerle yapılan bu harb tam on sene sürmüştür. Hatta bir zaman Mareşal ÇanKayŞek'in kendisi de Şensi eyaletinin merkezi Sianfu'da erkânı harbiyei umumiyesile birlikte Çinli komünistlerin bir tuzağma düşerek esir olmuştu. Erkânı harbiye zabitlerinin hepsi idam edilmişti. Mareşalin kendisi ise imdadına yetişen ve komünistlerin üzerinde büyük nüfuzu bulunan zevcesinin tavassut ve yardımile hayatını kurtarmıstı. Bu muharebeler Çin hükumetinı son derecede yıpratmış olduğundan bir daha kendisini toplayamamıştır. Memleketin hâkim, yegâne partisi Kuomintong Halk Fırkası içinde tedricen müfrit sollar ekseriyeti kazandığından nihayet Çin hükumeti büsbütün sol bir siyaset takib etmis ve eski oloritesini iade etmek için de Japon emteasına umumî boykot vazetmek Ingiliz ve Fransız istilâsı: Çini birleştiren ve büyüten Türkler: Çinliler birçok defa ecnebi hâkimiyeti ve idaresi altına girmişlerdir. Fakat kültürünün yüksek ve nüfusunun çok kalabahk olmasından ecnebi müstevlileri temsil ederek Çinlileştirmişlerdir. Meselâ Cengiz Han (Büyük Türkiye) eski namını taşıyan bugünkü Mogoîistan ve civanndaki Türk ve Mogol devlet ve kabilelerine hâkimiyetini tanıttırıp bunları birleştirdikten sonra bir taraftan garba doğru Orta Asyaya ve diğer taraftan cenuba doğru Çine sarkmıştı. Yandünyaya bir asır evvel hâkim olan Mançuların nüfuz ve otoritesinin temelini kazıyanlar îngilizlerle Fransızlar olmuştur. îngilizlerle Fransızlar Hindistana ticaret maksadile gelip imtiyazlı mıntakalar tesis ederek yerleşmişler ve sonunda memleketin sahibi olmuşlardır. Çine dahi gene ticaret maksadile girmişler ve bütün memleket iktisadiyatına hâkim olmak için Mançu hakanlarile birçok harbler yaparak bugünün en büyük meselesi olan imtiyazlı mmtakaları elde etmişlerdir. Çine ilk gelen Avrupalılar, Portekizlilerdir. Arab ve islâm hâkimiyetinden kurtulduktan sonra cihanın en çetin denizci devleti olan Portekizin cesur ve müteşebbis gemicileri, Çinde daha Mançu hâkanhğı kurulmazdan evvel cenub sahiline yerleşmişlerdir. Daha evvel buraya gelen ve yerleşen müslüman Arablan hoşgören Çinliler ve Çin hükumeti Portekizlileri de müslümanlara benzeterek iyi muamelede bulunmuşlar, onlara birçok kolayhklar göstermişlerdir. Portekizliler, 1815 te Kanton civannda (Masao) adasile civannda birçok imtiyazlı mıntakalar tesis etmişlerdir. Fakat meşru ticaret yolile halka fayda getirmekten ziyade kumar ve içki gibi seyyiatı neşre vasıta olduklanndan galeyana gelen halk ve hükumet, bu imtiyazlı mmtakaları 1553 te tahrib ve ilga etmiştir. Yalnız Portekizliler Masao adasında tutunmuşlardır. Tiyençin musalahası: Ayni senede İngiltere ile Fransa tekrar Çine karşı harb açmışlardır. İngiltere Nankin müsalehasile temin ettiği imtiyaz ve menfaatleri Şimaîî Çine tevsi ederek bir daha çoğaltmağa vesile aramış, tam bu sırada Kanton umumî valisi Arrovv ismindeki İngiliz takasmı durdurmuş ve içindeki Çinli korsanları tevkif ettirmiştir. İngiltere bu hareketi kapitülâsyonlara bir tecavüz sayarak harb ilân etmiş, Fransa da İngilterenin açüğı bu harbe, kendi imtiyaz mıntakalarmı çoğaltmak için girmiştir. Muharebe 1860 senesine kadar devam etmiştir. Lord Elgin ile Baron Gros'un kumandası altındaki İngiliz Fransız ordusu, 1857 de Kantonu hücumla almış ve 1857 de Tiyençin ile Pekıni deniz cihetinden muhafaza eden Toku istihkâmlarını zapt ve tahrib etmiştir. 1860 da İngiliz Fransız ordusu harben Pekini de almıştır. Tiyençinde imzalanan yeni müsalaha ile ingiltere ve Fransa, şimdiki buhrana sebeb olan Tiyençindeki İngiliz ve Fransız imtiyazlı mıntakalanndan başka diğer on bir liman ve şehiıde dahi serbestçe ticaret etmek hakkını almışlardır. Bütün Çin, İngiliz ve Fransız misyonerlerine açılmıştır. İngilizlerle Fransızlar tarafından çok sıkıştınlmış olan Çin imparatorluğu şimalden Ruslann yaptığı tazyika mukavemet edemiyerek 1858 de şimdi merkezi Vladivostok olan Siberyanın bahrî eyaletini Çarlık Rusyasına terketmeğe mecbur olmuştur. Tiyençin muarıedesini örnek tutan di5pr devletler, yani Prusya ve Avusturya d. Çinde kendileri için imtiyazlı mıntakalar almışlardır. Çin hükumetinin zâfından istifade eden müslümanlar Yünnan eyaletinde kıyam ederek 1873 te otuz milyon nüfuslu müstakil bir islâm devleti kurmuşlardır. Ell milyon nüfusu olan Kansu ve Şensi eyaletleri müslüman halkları dahi diğer bir islâm imparatorluğu kurmuştur. Şarkî Türkistan halkı da Yakub Beyin idaresinde kıyam ederek memleketi Çinlilerin hâkimiyet ve istibdadından kurtarmış ve o zaman Osmanlı padişahı bulu Afyon harbi: îngilizler Çine evvelce Hindistanı idare ettikleri Şarki Hind İngiliz Şirketi vasıtasile sokulmuşlardır. Bu bir şirket değil! ordusu, donanması, yüzbinlerce hükumet memuru bulunan bir nevi devlettir. Şir ket hem İngilteer mallannı, hem de Hindİngiliz mallannı Çine sürmüştür. Bu îngiliz şirketinin Çin hakanlığile muhtelif mukaveleleri vardır. İngiltere hükumeti bu şirketi ilga edip bir imparatorluk halinde doğrudan doğVarisi Kubilây Han Çini tamamile fet ruya Hindistanı idareye başladıktan sonra hetmişti. Bütün Çini tamamile istilâ ede sirketin Çindeki menfaat, hak ve mukaverek idaresi altına almağa ilk muvaffak lelerini benimsemek istemiştir Halbuki Çin