19 Haziran 1939 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi Sayfa 7

19 Haziran 1939 ~ Baltık Memleketleri LETONYA, ESTONYA, LITVANYA CUMHURÎYET Bu küçük hükumetler, mevcudiyetlerini muhafaza ve müdafaada ecnebî bir devletin teminat ve himayesine lüzum görmiyorlar Mütesanit ve kuvvetli üç milletin vaziyeti, Avrupa politikası siklet merkezinin kaymış olduğu Baltık havzasmda sulh ve huzurun zamânıdır Avrupa politikasının siklet merkezi şimale doğru kaydığından Baltık denizi sahilindeki memleketlerin ve bahusus Sovyet Rusyasile hemhudud olanlarının ehemmiyeti şimdi fevkalâde artmıştır. Sovyetler Birliği Almanyaya karşı Ingiltere ve Fransa ile ittifak etmeğe e?as itibarile taraftar ve talib olduğu ve diğer taraftan Londra ve Paris kabineleri de Moskova ile beraberce çalışmağa hayatî bir kıymet verdıkleri halde sırf küçük Baltık hükumetlerinin vaziyeti ve bunlara karşı İngilizlerle Ruslann noktai nazarlarını birleştirmeğe imkân görülmemesi, üçler ittifakının biran evvel meydana gelmesine mâni olmuştııî. Gene Almanya, bütün siyasî nüfuzunu ve diplomasi gayretini Baltık hükumetlerini Sovyetler Birliği, Ingiltere ve Fransa ile bağlanmalarına mâni olmağa hasır \e tahsis etmiş ve nihayet bunlardan ikisı yani Estonya ile Letonya Berlinde birer ademi tecavüz misakı imzalamıştır. Işte dört büyün devletin aylarca devam eden bu mücadele ve gayretleri mesaha ve nüfusları itibarile çok küçük, lâkin coğrafî ve sevkulceyş mcvkileri cihetinden çok mühim olan yeni Baltık devletlerine Avrupa ve dünya politikasında büyük bir şöhret ve kıymet vermiştir. Bu küçük Baltık hükumetleri kendi mevcudiyetlerini muhafaza ve müdafaada herhangi ecnebi devletin teminat ve himayesine lüzum görmemektedirler. Herşeyden evvel kendi kuvvetlerine ve sonrada kendi aralanndaki tesanüde ve birliğe güvenmektedirler. Bu tesanüd dolayısile küçük Baltık hükumetleri Almanya ile birlikte ademi tecavüz misakı akdetmek istemişlerdi. Yani âkidlerin bir tarafı Almanya ve iki tarafı Baltık hükumetleri heyeti mecmuası olmasını istemişlerdi. Lâkin Almanya her devletle ikişer taraflı ayn ayrı muahede ve mukavele akdetmegi ötedenberi kendisine bir düstur ve prensip saymış olduğundan böyle müçtemi bir tarzda ahid yapmağa razı olmamıştı. Bu vaziyet karşısmda Letonya ile Estonya ayn ayn olarak Almanya ile ademi tecavüz muahedeleri imzalamışlardır. Fakat aralanndaki birlik ve tesanüdü de göstermek istediklerinden her iki muahedenin metinlerinin birbirinin ayni olmasında ısrar etmişlerdir. Binaenaleyh her iki muahede imzalan müstesna olarak birbirinin aynidir. Meselâ Berline Almanya Estonya ademi tecavüz misakını imzalamağa gelen Letonya Hariciye Nazırı, uzun müddet Estonya ordusunda zabitlik yapmış ve Ruslara karşı birçok harblerde bulunmuştur. Baltık hükumetlerinden nisbeten an eskisi yani istiklâlini kurtarıp Avrupaya tanıtmış olanı Estonyadır. Ingiltere devleti Estonya hükumetini 1918 senesi 3 mayısında bilfiil tanımıştı. Letonyayı ise ancak o senenin teşrinisanisınde tanımıştır. Fakat bundan sonra da mücadele \e harbden kurtulmamışlardı. Daha iki sene Estonya ile Letonlar bir taraftan bolşeviklerini kızılordusuna ve diğer taraftan Baltık sahillerine yerleşen Alman Kayserliği ordularının bakayasile mütemadi yen harbetmişlerdir. Kayser bu memleketlere büyük ehemmiyet verdiğinden bizzat Rigayı ziyaret etmiştir. Riga bugün Letonyanın payitahtıdır. Sovyetler Birliği ancak 1920 senesi 2 şubatında Estonya ve o senenin ağustos on birinde de Letonya ile musalâhaname imzalamıştır. Brest Litovsk muahedesi haric olarak Sovyetler Birhğinin teşekkülu tarihinden itibaren ilk akdettiği muahedeler, bu musalâhalardır. Her iki yeni devlet bidayette demokrasi rejimini esas olarak kabul etmişlerdi. Fakat 1930 senesine doğru her iki memleket parti münazaalarından ve liderlerinin post kavgalarmdan usanc getirmiştir. Nihayet her iki memleketin istiklâlini ve hürriyetini temin eden büyük liderleri, demokrasi rejimine nihayet vererek memleketin idaresine istikrar vermek mecburiyetinde kalmışlardır. Parlamento sistemi ipka edilmişse de idarenin tarzı daha ziyade Almanyada ve İtalyada ol duğu gibi devletin mutlak otoritesi ve hakimiyeti üzerine dayanmaktadır. tonyanınki 1,131,000, Letonyanınki 2,000,000 ve Litvanyanınki 2,400,000 kişidir. Üç Baltık hükumetinin hazarî ordula nnın mevcudu 60,000 kişidir. Bundan Estonyanınki 12,000, Letonyanınki 25 bin ve Litvanyanınki 23,000 kişidir. Umumî ve mecburî mükellefiyet tatbik edıldığinden bir harb vukuunda bu üç hüku met 500,000 kişilik kuvvetli bir ordu çıkarabilecektir. Orduları mükemmel talim görmüştür. Zabitlerinin çoğu Almanya ve Fransa gibi haricdeki memleketlerde dahi fazla olarak tahsil etmişler ve tecrübe görmüşlerdir. Bu üç cumhuriyet tam mana sile üç milleti müsellâhadır. Efrad Avrupanın en iyi askerlik unsuru sayıiıjor. İstiklâl harbinde bu üç milletin efradı, büyükbaba, baba, oğul, hafid bir safta harbetmişlerdi. Arazi âdilâne tevzi edildiğinden her aile bir yurd sahibidir. Halk, mükemmel yiyip içmekte ve güzel giyinmektedır. Son derecede zinde ve muharib olduklanndan ve aralarında kuvvetli tesanüd bulundu ğundan hiçbir müstevliye meydan bırakmıyacaklardır. Bu milletlerin canlı ve kuvvetli olmaları, Avrupa politikası siklet merkezinin Baltık Memleketlerinin coğrafî vaziyetini gösterir harta kaymış olduğu Baltık havzasında sulh ve hangi bir harb yukuunda bu iki küçük lifi kendılerinin bitaraflık siyasetlerile kamemleket selâmette kalmak için mutlak bili telif bulmamışlardır. Daha doğrusu huzurun sağlam zamânını teşkil cdiyor. *** bitaraflıktan başka bir çare olmadığı ka Sovyetlerin teklifini Baltık hükumetlerinaatine varmışlardır. Çünkü bu iki mem nin emniyeti bahanesile bunlarm menafiiLitvanyanın nüfusu Memel arazisini leket; Almanyanın tarafını tuttukları za ne uymıyan menfaatler temin etmek gaye kaybettıkten sonra 2,350,000 kişıye inman arkalannda bulunan Sovyet Rusya sine matuf olacağından şüphelenmışler miştir. Kilometre murabbaına 45 kışi ısanin faik kuvvetleri tarafından istilâ edıle dir. bet eden nüfusunun altıda beşi haiis Lıtceklerine ve harbin sonu ne olursa olsun Baltık denizine donanmasile hâkim o vandır. 40,000 kadar Alman ekalliyeti Rusya hududundan Baltık sahihne kadar lan Almanyanın Estonyaya yahud Leton vardır. Ahahsinin yüzde sekseni zıraat ve bütün topraklannın harabezara döneceğiyaya ihrac edeceği ordularla Rusyanın ormancıhkla yaşar. ne şüphesi yoktu. Eskiden müstakil olan Estonlar, on üüzerine yürümesi muhtemel olduğu MosSovyet Rusyasınm tarafını tuttukları kovada ileri sürülmüştür. Fakat Estonya çüncü asrın iptidalarında Almanlar ve zaman kızıl ordunun Estonya ve Letonya ile Letonya, Alman orduları ihrac edilse Danimarkalılar tarafından istilâ edıler^k sahillerini ve burada bulunan talliun (es bile Rusyanın üzerine hücum edemiyecek hıristiyanlastınlmıştır. Buradaki ilk ecnebi ki adı Revaldir), Riğa, Ventispils ve Li leri kanaatindedirler. Çünkü üç sene ev hâkimiyetıni kuranlar Danimarkalılardır. epaja şehirlerini müdafaada yardım için veline kadar açık ve müdafaasız olan Es Bunların Kralı Dordüncü \Valdemar Esher iki memlekete yerleşerek nihayet Es tonya ve Letonya hududları bovunda tonyayı Alman ehli salibi şövalyelere sattonya ile Letonyanın eskisi gibi Rusya Sovyetler, Fransızların Majino müstah mış, bunlardan İsveçliler zaptetmişlerdır. tarafından yutulacağmı düşünmüşlerdir. kem hattma mümasil tahkımat vücude ge İsveç 1721 de Estonyayı Çarlık Rusyabina terketmiştir. 1917 senesinde Almanlar Böyle bir vaziyet karşısında Alnunya, tirmişlerdir. ihrac hareketi yaparak Osel ve Dagö akendilerıne ademi tecavüz misakları teklıf Litvanya dahi Estonya ve Letonya ile ettiği zaman Estonya ve Letonya bu tek ayni vazıyette bulunuyor. Bu üç hüku daları ile karşısındaki sahili almışlar, hülifleri bilâtereddüd kabul etmişlerdir. metın heyeti umumiyesine «Baltık devlet kümdarları Almanya Kayseri olmak üzeÇünkü bu iki memleket böyle bir mi leri» adı verilmektedir. Bu üç cumhuriyet re Estonya ve diğer Baltık memleketlerisaktan bir zarar gelmiyeceğini ve bilâkis münferiden ve müçtemian ilân ettikleri ne muhtariyet verılmiştir. Rusyadaki inkıreddettıkleri takdırde kendılerinin Sov veçhile komşuları büyük devletler harbe lâb ve bunu takıb eden Kayserliğin sukuyet Rusyasile beraber sayılacaklarnı dü derken bitaraf kalacaklar ve ancak kendi tu üzerine Estonlar istıklâllerini ilân etmişşünmüşlerdir. Estonya ile Letonya kendi istiklâllerine dokunulduğu zaman harbe lerdir. siyasetlerinin esası olan bitaraflığa Al deceklerdır. Estonlar, Türkler, Macarlar ve Finlermanya ile akdedılen muahedeleri munzam Bu üç memleket münferiden pek küçük le birlikte Avrupa kıt'asının Turanî upsubirer sigorta olarak telâkki etmişîerdir. olduklarından ne Rusyaya ne de Alman runu teşkil ederler. En ziyade Fınlere yaSovyet hükumeti, Baltık memleketleri yaya karşı harbedecek vaziyette değıldir kındırlar. Bütün dünyada bu milletin ne bir hücuma uğradıkları takdirde ken ler. Fakat beraber olduklan zaman mü mevcudu bir milyona yakındır. Büyük disinin yardım edeceğine dair teminat ver him bir kuvvet teşkil ederler. Şöyle ki nü kütlesi müstakil Estonya Cumhuriyetinde mek istemisti. Baltık hükumetleri bu tek fuslarının mecmuu 5,550,000 k'.sidir. Es bulunur. 150,000 Eston da Sovyet Rus c Yazan: M. F. T. yasında yaşamaktadır. îri yarı, kuvverS ve zinde, çalışkan ve muharib bir millettir. Eston dili Fin Uygur grupuna dahildir. Edebî dili paytahtı bulunan (Reval) yani şimdiki Talliun sekenesi lehçesidir. Yarım asırdanberi Fin edebî dili Eston edebî lisanı üzerinde büyük tesir yapmıştır. Letonlar; Avrupada Cermenler, Slavlar ve Turaniler yerleşmezden evvel yaşayan en eski halklardan biridir. Sonradan şimalli ırkla karışmışlardır. Bunların istiklâline nihayet verenler ve hıristiyanlaştıranlar Alman ehli salibi şövalye tarikatleridir. Bu milletin mevcudu bir buçuk milyona yakındır. Bir milyon dört yüz bini müstakil Letonya devletinde ve 15 bin kişi Litvanyada ve 7000 Leton da Estonyada yaşamaktadır. Şehirlerde ve köylerde yaşamayrp mün* ferıd aıleler olarak yaşadıklarından lisanlarının safiyeti ve halk âdetleri ve şarkıları bozulmıyarak mahfuz kalmıştır. Ancak geçen yarım asır zarfında Fransız ve Rus edebî dılı Leton edebî lisanı üzerinde müessir olmuştur. Letonca ilk yapılan kitab 1585 de Vilnada basılan Katolik ve Protestan akaid kitablarıdır. Letonlar ırk ve dıl itibarile komşuları Litvanyalılara yakın akrabadırlar. Fakat yukarıda söyledığimız sebeblerden diileri daha saf kalmış ve Turanılerin hayli tesiri altında kaldıkları halde çok ilerlemiştir. Litvanyalılar ırk ve dil itibarile Letonlara yakın olmakla beraber daha kalabalıktırlar. Tarıhleri parlak ve genıştır. Lıtvanyalı milletin bütün dünyada mevcudu 2,840.000 kişidir. Bunun 1,800,000 i müstakil Letonyada, 35,000 ni Memelde ve 2768 i şarkî Prusyada, 300,000 i Lehistanın Vılna havalisinde ve 700,000 i de Amerıkada yaşamaktadır. Cengiz Han ordularının istilâsından evvel Rus mılletının siklet merkezi Kiyefte ve şımdıkı Ukrayna ile Lehistan, Rumanya ve Macaristan Ukraynasında yaşamakta idi. O tarıhte Kiyet İstanbul ile rekabet etmekte ve dört yüz büyük kilisesi bulunmaktadır. Eski büyük Rus devleti dağıldıktan sonra baslıca varisi Litvanya Dükalığı olmuş ve bu itıbarla Litvanya Baltık ve Karadenız arasında muazzdin bir devlet teşkil etmiştir. Daha garbde yaşayan Lehliler ve Lehistan devleti sıhrıyet itibarile Litvanya ile birleşip daha sonra burasım benimsedikten sonra Ostnanlı imparatorlugu, Kırım Türk devleti ve Moskova ile hemhudud olarak Avrupanın büyük devleti olmuştur. Bu suretle Lehistan ile Litvanyanın tarihleri birleşmiştir. Lehistan taksim edıldiği zaman evvelâ eski büyük Litvanyayı kaybetmiş ve sonra da büsbütün haritai âlemden silinmiştir. Gerek Letonya, gerek Estonya kendi haline yaşıyan ve başka memleketlerin işlerine karışmıyan birer devlettir. Kendılerinin mahdud servet membalarını işletmek ve açık denizlere gönderdikleri bahkçı ve ticaret gemilerile beynelmilel münasebatta bulunan mütevazı iki küçük memlekettir. Fakat hürriyet ve istıklâllerine fevkalâde kıymet vermektedirler. Almanya silâhsız ve zayıfken bu iki memleket yalnız büyük komşuları Sovyet Rusyasından çekiniyorlardı. Almanya ile siyasî münasebatta buEstonya ve Letonya arasındaki birlik lunmayıp aradaki bağlar sırf iktısadî idi. sun'î birşey olmayıp kb'kü tarihe yerleş Fakat Almanya büyüyüp kuvvetlen miştir. Yirmi sene evvel Çarlık Rusyası inhilâl ettiği zaman Eston ve Leton mil dikten sonra Estonya ile Letonya iki bületleri istiklâl uğrunda diğer mahkum yük devletin arasında kaldıklannı hissetmilletlerle birlikte mücadeleye atıldıkları mişler ve buna göre haricî siyasetlerini zaman yekvücud olarak çalışmışlardı. uydurmak zaruretini duymuşlardı. Çok defa Estonlar Letonya topragında ve Geçen sene gerek Estonya gerek Le Letonlar ise Estonya topragmda müşterek tonya tam bitaraflıklarını bütün komşu düşmanla harbetmişlerdir. larına ve dünyaya ilân etmişlerdir. Her M. F. T. Letonya isüklâlinin yıldönümüne aid bir merasim esnasında teftiş... Letonyada bir askerî merasimde Aizsargi askerî teşekkülu