8 Mayıs 1939 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi Sayfa 7

8 Mayıs 1939 Danzig CUMHURtTET Koridor . F. T Modern Gdinya limanı. Bugün Avrupa sulhunu tehdid eden en cazik mesele Baltık denizinin limanlarınian biri bulunan Danzig mıntakasının ve Lehistanı denize bağlıyan koridorun vaziyetidir. Danzig gerek mesahası, gerek nüfus itibarile ehemmiyeti haiz değildir. İki bin kilometre murabbaındaki bu mmtakanın nüfusu yarım milyon bile tutmuyor. Asıl şehrin sekenesi iki yüz altmış bindir. Mıntakanın umum nüfusunun yüzde doksan altısı Almandır. Kalanı Lehlidir. Fakat Danzig'in coğrafî, cevkülceyşî, siyasî ve iktısadî cihetten ehemmiyeti pek büyük olduğundan Avrupa politikası üzerinde asırlarca müddet büyük tesir yaptığı gibi bugün de Avrupanın mukadderatı üzerinde pek bariz rol oynamaktadır. Coğrafî ehemmiyeti Lehistanı baştanbaşa sulayan ve hatta payitahtı Varşovadan da geçen Vistül nehrinin ağzı Danzig mıntakasında bulunmasıdır. Vistül'ün deltasına hâkim olan büyük bir devlet Lehistanı sımsıkı elinde bulundurmuş olur. Lehistan müstakil ve kuvvetli bulunduğu zaman daima Danzig'i kendi mülkü olarak muhafaza etmişti. Zayıf yahud istiklâlden mahrum olduğu zamanlarda komşusu büyük devletler Danzig'e sahib olmağa çalışmışlar ve bunun üzerinde çarpışmışlardır. Bunun için Danzig kâh AlmanJann, kâh Rusların, kâh Fransızların eline geçmiştir. Danzig'in coğrafî cihetten diğer bir ehemmiyeti de Almanyanm ayrılmış olduğu iki parçanın arasında bulunmasıdır. Danzig Almanya ile birleşmedikçc Al manya devleti ilelebed iki ayrı parçaya ayrılmış olacaktır. Almanyanın şarktaki kısmı şarkî Prusya adeta bir ada maka • mında kalacak ve asıl Almanya ancak Baitık denizine mutlak surette hâkim olabildiği zaman şarkî Prusya parçasile muvasalasım temin edebilecektir. Danzig Lehistanın boğazı makamında ise Almanyanm da beli mesabesindedir. Lehistan teneffüs edebilmek ve Almanya da doğrulabilmek için ya Danzig üzerinde kendi aralarında ilelebed mübareze etmek, yahud dostane anlaşmak şıklarından birini ihtiyar etmek mecburiyetinde bulunuyorlar. * * * mekte ve mukabilinde haricden Lehista nın muhtac olduğu diğer emtia alınmaktadır. Senevî ihracatın kıymeti bir milyar 26 milyon ve ithalâtın kıymeti bir milyar üç milyon zloti tutuyor. Koridorun doğrudan doğruya Lehis tana aid limanı Gdinya'dan son seneîerde tahliye olunan hamule bir milyon üç yüz bin tona ve tahmil olunan eşya altı milyon dört yüz bin tona baliğ olmuştur. Dan zig'de tahliye ve tehmil edilen eşyanın miktarı da buna yakındır. Gdinya limanı Danzig'den ancak 16 kilometre uzaktadır. * * * her iki tarafın da şerefi ve dileği tatmin edilerek bertaraf edilmiş olur. Anlaşılan Mareşal Pilsudiski dahi böyle bir çareyi düşünmüştür. Versay muahedesi garbî Prusyayı, denize çıkmak için bir koridor olarak, Lehistana bıraktığı zaman bunun yüz kilometreye baliğ sahilinde Gdinya ismindeki küçücük bir balıkçı köyünden başka bir mamure yoktu. Memleketin haricle bütün muvasalası ve irtibatı Vistül nehrinin deltasındaki Danzig limanında temerküz etmişti. En modern tahmil ve tahliye vesaiti, rıhtımlar ve doklar, tersaneler ve imalâthaneler hep burada toplanmıştı. Bunun için Danzig şehri ve civarı bir Alman beldesi olduğu halde Lehistanın yaşıyabilmesi için bu limandan serbestçe istifade eylemesi zarurî bulunmuştu. Bunun için de memleketin Almanya devletine tâbi olmaksızın ayrı bir Alman hükumeti ola rak idare edilmesi ve Lehistana da iktısadî haklar verilmesi Versay'da kararlaş; tmlmıştı. * * * Danzig'ten bir manzara... Danzigin bugünkü beynelmilel vaziyeti: Koridorun mahiyeti: Lehistanı denize bağlıyan ve haricle muvasalasını ve ihracat ve ithalâtını temin eden koridor; Versay muahedesi mucibince garbî Prusyanın Almanyadan tefrik edilerek Lehistana ilhak edilmesile meydana gelmiştir. Bu suretle şarkî Prusya asıl Almanyadan yabancı bir memleketle tefrik edilmiştir. İktısadî kıymeti: Danzig'in ve koridorun iktısadî ehemmiyeti 388,634 kilometre murabbabı arazisi ve 33,823,000 nüfusu bulunan ve her suretle bir devleti muazzama olmak evsafını haiz olan Lehistanın haricle yegâne mahreci olmasmdadır. Denize serbest mahreci olmıyan büyük memleketlerin yaşaması ve inkişaf bulması imkânsızdır. Esasen Lehistanın bu hakkmı Hitler de defaatle tasdik etmişti. Lehistan Avrupanın en büyük ziraat, maden, ham madde ve sanayi memleketlerindendir. Şark komşusu Sovyet Rusya ile ve Romanya, Macaristan, Slovakya, şarkî Prusya gibi komşu memleketlerde de ayni istihsalât yapıldığından Lehistanın ziraat ve ham madde istihsalâtı için ehemmıyetli pıyasalar asıl Almanyadan sonra deniz aşırı memleketlerdir. Lehistan Rusyadan sonra dünyanın en çok çavdar yetiştiren memleketi olup zer'iyat sahası beş buçuk milyon hektarı buluyor. Daha sonra yulaf geliyor ki iki buçuk milyon hektar sahayı işgal etmektedir. Patates zer'iyatı sahası uç milyon hektara yakındır. 342 milyon kental nıahsul verir. Keten, kenevir gibi sanayi nebatları sahası 300,000 hektardır. On rnilyon sığın ve dört milyon atı vardır. Senevî madenkömürü istihsalâtı vasatî otuz milyon tonu ve azamî kırk altı milyon tonu, demir ve petrol istihsali de varım milyon tonu buluyor. Çelik istihsali bir milyon tona yakındır. Bu azim ma3enî ve ziraî istihsalâtın fazlası hep korifJ>r ve Danzig vasıtasile harice sevkedil Buna koridor denilmesi elli kilometre Gdinya limanı: arzında olarak Baltık denizile Lehistan arasında rabıtayı teşkil eden eksiz ve uBüyük Harbden evvel Lehistan Ruszun bir arazi olmasından ileri geliyor. Sa yanın idaresi altında iken haricle ticaıet hilde koridorun genişliği yüz kilometreyi ve muvasalasını; sahilleri Prusyanın elinbuluyor. de bulunmasından dolayı çok dolaşık yalKoridor Lehistanın Pomeranya yani lardan Kurland yani şimdiki Letonya lilehçe (deniz sahili) namını taşıyan voy manları vasıtasile temin ediyordu. Bunun vodahğını teşkil etmektedir. Bu eyaletin için Danzig'in hinterlandı garbî Prusya umum mesahası 14,000 kilometre mu ve civanna münhasırdı. Yanıbaşındaki rabbaıdır. Lehistandaki Alman ekalliye şarkî Prusyanın Memel ve Knigsberg gitinin büyük bir kısmı kesif olarak bu ko bi Danzig'e rakib ayrı limanları vardı. ridorda yaşamaktadır. Danzig Almanyadan ayrıldıktan sonra Leh koridoru iki Alman memleketi a koridoru teşkil eden garbî Prusyadan rasuıdaki kara yollarının geçid mahalli ol başka bütün Lehistanın yegâne mahreci duğundan Almanyanm buradan istifade ve limanı olmuştur. Danzig'in bundan ne etmesi Versay muahedesi yapıldığı za kadar istifade eylediği hakkında bir fikir man düşünülmüş ve muvasalayı temin edinmek için şu rakamlar kâfidir: 1918 için Lehistanla Almanya arasında hususî de Danzig'in münakalâtı 2,000,000 ton anlaşmalar yapılmıştır. Evvelce otomobil iken 1931 senesinde bunun dört misli yalerin umumî nakliyatta büyük ehemmiye ni 8,000,000 ton olmuştur. ti olmadığından anlaşmalar hep demiryoMareşal Pilsudiski Lehistanın, günün lu nakliyatına aid olmuştur. Son bir anlaş birinde Almanyaya birleşmesi muhtemel ma ile Almanya ile şarkî Prusya arasın olan, Danzig'e daima muhtac ve bağlı da günde dört yüz tren işlemesi kararlaş kalmaması için doğrudan doğruya Lehistırılmıştı. Bunların vagonları hududlarda tanın elinde bulunan Gdinya'nm mo mühürlendiğinden Leh gümrük ve zabıta dern bir liman ve şehir olmasına ehemmimemurlan transit geçen trenlere müdaha yet vermişti. le etmiyorlardı. Bu liman yapıldıktan sonra Lehistanın Fakat birkaç senedenberi Almanya haricle muvasala ve ticareti Danzig'den autobahn ismi verilen sırf otomobillere Gdinya'ya intikal etmeğe başlamıştır. münhasır hususî yolların inşasına gerek Burasının bahrî münakalâtı 10,000 tonticarî gerek askerî noktadan ehemmiyet dan 6,000,000 tona çıkarılmıştır. Bu suverdiğinden asıl Almanya ile şarkî Prusretle 1931 senesinden itibaren Danzig'in ya arasında Lehistanın kontrolu ve mübahrî münakalâtı düşmeğe başlamıştır. dahalesi ve tasarrufu haricinde böyle Almanyadan zaten ayrılmış ve iktısadî yollar inşasını taleb etmiştir. Koridor mecihetten münasebeti kalmamış olan Danselesinin tekrar canlanarak Avrupa sulzig Lehistanın haricî ticareti Gdinya'ya hunu tehdid eylemesi daha ziyade bu otointikal etmesile iktısaden mahvolmağa mobil yolu işinden neşet eder. mahkum bir vaziyete düşmüştür. Lehistan bu gibi yolların inşasından Danzig'in mahvolmaması için bu mınziyade güzergâhlarının haric ezmemle takanın ya Almanya ile birleşmesi yahud ket hukukundan istifade ederek Lehista Lehistanın haricî ticaretinin Gdinya'ya nm koridor üzerindeki hükümranlık hakinhisar ettirilmeyip Danzig'le paylaşması kının müteessir olacağından endişe etmişzarureti hasıl olur. Bunun icbarile Lehistir. Almanya ise Lehlilerin kontrolu ve tanla Danzig hükumeti 1933 senesinde müdahalesi altında bulunacak otomobil yeni bir anlaşma yaparlar. Bu anlaşma ile yolundan serbestçe istifade edemiyecekLehistan haricle münakalesinin yüzde leri kanaatinde bulunmaktadır. kırk beşini ve bahusus kömür ve demir Bu suretle Lehistanı denize rapteden gibi ağır ve havaleli olan eşyanın tahmil şımalden cenuba uzanan koridor içinde ve tahliyesini Danzig limanına bırakmışAlmanya iki Alman memleketini birleşti tır. recek bir surette garbdan şarka uzanacak Gdinya lüzumu halinde bütün Lehisbir koridor istemiş olduğundan koridor içinde koridor gibi gayet girift, yeni ve tanın haricî ticaretine merkez olabilecektir. Çünkü Lehistanda yeni yapılan de müşkül bir mesele doğmuştur. miryolları ve bahusus şarkî yukarı Silez* * * ya kömür madenleri istihsalâtının ecnebi Lehistanın iktısadî kapısı: memleketlere ihracını temin için AlmanLehistanla Almanyanm silâha müra ya hududuna muvazi olarak yapılan bücaat etmeksizin aralarında anlaşabilme yük demiryolu Danzig'e değil Gdinya lileri için iki tarafın da müsaadekârlıkta bu manına uzatılmıştır. Danzig'in büsbütün lunarak uzlaşmalan icab ediyor. Meselâ körleşmemesi için Almanya ile birleşmeLehistan Danzig davasmdan vazgeçecek sine Lehistan razı olduğu takdirde ortada ve Almanya koridora aid noktai nazarın iki devlet arasında yalnız koridor meseledan feragat edecek olursa aradaki ihtilâf si kalmış olacaktır. Danzig 1919 senesinde şarkî Prusya gibi Versay muahedesıle Almanyadan tefrik edilmişti. Yukarıda izah ettiğimiz veçhile coğrafî ve iktısadî cihetlerden Lehistan için hayatî ehemmiyeti bulunması bu tefrıke sebeb olmuştur. Lehistan Rusyanın idaresinden çıkıp istiklâlini bulduktan sonra eski Rus eyaleti Kurland sahilindeki limanlardan mahrum kalmıştı. 'ünkü bunlar yeni teşekkül eden Baltık devletlerine bırakılmıştı. Lehistan için Danzig Lehistan ihtilâfları itvanya kâmilen ve Letonya kısmen kenYukarıda bir nebze bahsettiğimiz veçdisine bırakılarak eski Kurland sahilinde bir mahrec ve oraya müntehi bir koridor ile Danzig hükumetile Lehistan arasında pürüzlü meseleler ve davalar hiç eksik temin etmek imkânı vardı. Lâkin Versay muahedesi yapıldığı lmamıştır. Gdinya limanınm Lehistanın zaman galib devletler Lehistana Kurland haricî ticaretine hasredilmesinden çıkan da bir koridor vermeği derpiş etmemişler üyük ihtilâf 1933 senesi eylulünde Varve Almanyayı ikiye ayırmak usulünü ih şovada yapılan anlaşma ile halledümiştir. tiyar etmişlerdi. Danzig yerine Memel'i Burada Gdinya'nın hissesi yüzde elli beş Lehistana vermek kabildi. Lâkin o za larak tayin edilir. man Almanya parçalanmıyacak ve bir Fakat Hitler'in iktidarı ele almasından gün Almanlarla Lehlilerin samimî kom sonra Danzig.de teşekkül eden Nazi hüju ve dost olmaları kabil olacaktı. kumeti, Almanyada olduğu gibi, yavaş Versay muahedesinin yüzüncü mad avaş tesir yaparak sol partileri ilga etdesi Danzig'i Almanyadan ayırmakla miş ve sonunda bütün parlamentoyu ve beraber, koridor gibi bu mmtakayı da, memleketi (Nazi) rejimine tâbi tutmuş* i «. Lehistana ilhaka razı olmamış ve (Dan tur. zig serbest şehri) namı altında müstakil Bu suretle Danzig hücum kıt'alan gibir Alman hükumeti yaratmıştır. Güm bi müsellâh teşkilâtile beraber tam bir rük, liman ve demiryollan işlerinde ve (Nazi) hükumeti olmuş ve kanunlarını haricî temsilde Lehistana bazı hukuk ve da Almanyadaki yeni kanunlara uydurimtiyazlar vermiştir. muştur. Milletler Cemiyeti Meclisile KomiseDanzig Alman hükumetile Lehistan arasında çıkacak ihtilâfları hal ve tesviye rinin müdahalesine hem Danzig hükuiçin de Milletler Cemiyeti merci gösteril meti, hem de Lehistana muhalefet gösmiştir. Bu işlere bakmak üzere Milletler terdiğinden Danzig hükumeti üzerinde Cemiyetinin Danzig'de bir fevkalâde ko Milletler Cemiyetinin tesir ve salâhiyeti miser bulundurması da kararlaştırılmıştır. :edricen sıfıra inmiştir. Son günlerde Mil"•enevre müstesna olarak diğer ecnebi letler Cemiyeti Danzig hükumetile alâmemleketlerde Danzig hükumetini temsil kasını büsbütün kesmeğe hazırlanmıştı. ve tebaasını himaye etmek salâhiyeti Le Danzig işlerine bakan ve İsveçli, İngiliz histana tevdi edilmiştir. Maahaza Dan ve Fransız olarak üç azadan mürekkeb zig hükumeti kendi haricî siyasetini tayin olan Milletler Cemiyeti komisyonu böyve idarede serbest bırakılmıştır. e bir karar vermek üzere idı. LehistanDanzig hükumeti teşekkül ettikten son la Almanyanın arası Memelin isgalinra 1920 senesi 15 teşrinisanisinde bu mın den sonra Almanyanın yaptığı taleblertaka halkının müessesan meclisi bir kanu den dolayı açılmamış olsaydı bugünlerde nu esasi hazırlamıştı. Bu teşkilâtı esasıye Milletler Cemiyeti Danzig ile her türlü kanunu iki sene sonra yani 1922 mayı . alâkasına bir nihayet vermiş dlac=»Vtı. smda Milletler Cemiyeti tarafından tas* * * dik edildiğinden tatbik mevkiine konul Danzig ve koridor meselemuştu. Bu kanunu esasi ile Danzig hükumeti için bir parlamento teşkil edilmiştir. Mebusan meclisi 120 meb'ustan müteşekkildir. Senato meclisi on azadan mürekkebdır. Lâkin bu meclis diğer memleketlerdeki âyan meclisine benzemeyip daha ziyade icra ve hükumet salâhiyetini haizdir. Senatonun reisi hükumetin şefi bulunmak tadır. * * * ihtilâflara hakem olarak bakmak salâhiyeti Milletler Cemiyeti komiserine bırak'! mıştır. Daha yukarı merci olarak Mı.'let!er Cemiyeti meclisi gösterilmiştir. Son merci olarak da La Hey'deki beynelmilel Divanı Adalettir. Danzig haricden istikraz almak için Lehistanın muvafakatini istihsal etmek mecburiyetindedir. Danzig hükumeti son defa Milletler Cemiyetinden 7,500,000 dolarhk bir istikraz alarak liman tesisatını ıslah ve ik mal etmiştir. * * * malum nütîcü ile reddedildiğinî anlatmıştır. Almanyanm usulü dairesinde cevab vermemiş olması Lehistanı şüpheye düşürdüğünden Lehistan kısmî seferberlik yapmış ve İngiltere ile karşılıkh teminat esasi üzere ittifak akdetmişlerdir. Mösyö Hitler nutkunda bu rttifakı sebeb göstererek 1934 senesinde Lehistanla Almanya arasında akdolunan ademi tecavüz ve hakem muahedesini fesheylediğini ilân etmiş olduğundan iki aradaki anlaşmamazlık ve gerginlik Avrupa sulhunu ciddî olarak tehdid edecek bir mahiyet almıştır. * * * Danzigin tarihine bir nazar Şimdi Avrupa sulhu için büyük bir mesele olan Danzig, Avrupa siyasî ve askerî tarihinde de meşhurdur. Bugünkü vaziyeti bile daha ziyade tarihinin bir neticesidir. Binaenaleyh Danzig'in tarihine kısa bir nazar atfetmek faydah olur. Danzig, bin senedenberi tarihe malumdur. Meşhur Praglı misyoner Adelbert 993 senesindeki kitabında bu şehirden bahsetmişti. Tarihî bir vesika da 1 148 de Danzig Lehlilerin Pomeranya Grandükalığı payitahtı olarak zikredilmiştir. Slâv memleketlerinde hıristiyanlığı kilıçla neşir için teşekkül etmiş olan Alman ehli salib tarikatlerine mensub kuvvetler 1309 senesinde Danzig'i zaptetmişlerdir. Bir rivayete göre Alman misyonunu Dan zig'e davet ede n burada asayişi temin edemiyen Lehli Bey Konrad de Mozowie olmuştur. Danzig 1361 senesinde serbest Alman şehirlerinin zümresi olan Hensa ittifakına girmiştir. 1454 senesinde Danzig halkı Alman askerî papas teşkilâtının sui idaresinden bi zar olarak Lehistan Kralhğına tâbi olmuş tur. 1772 senesine kadar Danzig Lehistan kralları himayesi altında serbest bir şehir vaziyetinde bulunmuştur. Lehistan tahtı için yapılan kavgalara müdahale eden Rus Çarhğının sevkettiği ordunun kumandanı Mareşal Munuich Danzig'i zaptederek halkına ağır harac koymuştu. 1 772 senesinde Lehistanın ilk taksiminde Danzig Prusyanın hissesine düşmüştür. Napolyon Bonapart Danzig'i Prusyalıların elinden almıştı. Danzig'i muhasara ve zapteden Fransız kumandanı Lefebvre Napolyon taraf:ndan Danzig Dükü ünvanile taltif edilerek zadegân sınıfına ithal edilmişti. Danzig 1807 senesinden 1813 senesine kadar Fransanın himayesi altında serbest bir şehir vaziyetinde bulunmuştu. 1814 senesinde Danzig tekrar Prusyanın idaresine geçmiştir. 1919 senesine kadar Almanyanm mühim bir beldesi olmuştur. Danzig ticaretinden başka bahrî inşaat tezgâhlarile de meşhurdur. O sene Versay muahedesinin yüzüncü madde«ile Dan7İg Almanyadan tefrik edilmiş ve 19?0 senehde süfera konferansı kararile Milletler Cemiyetinin himayesi altma konulmuştur. 1922 senesi nisanmın birinden itibaren Danzig Lehistan ile gümrük ve ikt'sadî ttihad yapmıstır. Danzisf'n bin seneve vakın olan bu tarihi bu beldenin kâh Almanların. kâ'h Lehlilerin hâkimiveti altında yasamıs olduğunu ve burada iki büyük milletin men faatİPH daima çarpışmış bulunduğunu ispat ediyor. Fakat busünkü kadar Danzis, bütün Avruoa sulhünü tehdid eden bir ehemmiyet b"'mam!stı. Avrupa sulhunu kurtaracak; Lehlil"rle Almanların menfaatleri ve şerefleri birbirine girift olmus olan Danzis; üzerinde dostane anlaşma1 an ve dinamik kuvvet ve gayretlerini ba^ka vadi ve istikametlerde kullanma'andır. Şimdi bütün dünya bu anlaşmayı bekli lerinin son vaziyeti Avrupa sulhu için büyük bir tehlike teşkil eden Danzig ve koridor meselelerinin son vaziyeti Mösyö Hitler ve Baron Beck'in malum nutuklan ve Lehistanın Almanyaya verdiği muhtıra ile tavazzuh etmiştir. Bu muhtıraya göre Lehistan Danzigin Milletler Cemiyetile alâkası kesildikten sonra ne vaziyet alacağınm k^arlaştırılmasmı birkaç defa Almanyaya teklif etmiştir. Almanya bu meseleden LehAlman münasebatınm müşkülâta uğramıyacağını kaydederek daima müzakereyi tehir etmiştir. Nihayet Almar.va geçen martın sonlannda Danzig'in müstakbel vaziyeti hakkında düşüncelerini Lehistana bildirmiştir. Hitler hükumeti Danzig limanında Lehistan için serbest bir mıntaka ayrılması şartile bu memleketin Almanyaya ilhakını ve Leh koridorunda dahi idaresi ve kontrolu Lehistan hükumetine aid olmamak üzere otomobillere mahsus bir yolun inşasmı istemiştir. Danzigde Lehistanın hukuku Danzig'den Lehistana daha ziyade iktısadî haklar verilmiştir. Bunlardan başlıca Danzig memleketile Lehistanın arasında gümrük ittihadı tesis edilmiş olmasıdır. Danzig demiryollarının idaresi Lehistan demiryolları dairesine bırakılmıştır. Lâkin posta, telgraf ve telefon idaresi Danzig hükumetinde kalmıştır. Danzig limanı idaresi ve Vistül neh rindeki seyrisefaini kontrol salâhiyeti muhtelit bir komisyona bırakılmıştır. Bu komisyonda Danzig'lilerin ve Lehlilerin beser azası vardır. Komisyonun reisi İs . viçrelidir. Danzig mıntakasının askerî müdafaas Milletler Cemiyetine aiddir. Danzig hükumeti ordu, donanma ve mühimma bulundurmak hakkından mahrum edilmiştir. Maahaza Lehistan transit nakliya için Danzig'de mühimmat ambarları bu lundurmaktadır. Lehistanla Danzig arasında çıkacal Buna mukabil Lehistan Danzig'in Almanya ve Lehistan tarafından müşterek teminatı altında hususî vaziyetini muhafaza eylemesini ve koridordan geçecek yolun Lehistanın hükümranlık hukukuna dokunmamasını teklif etmiştir. Bu teklife Almanya diplomasi yolda ce yor. vab vermemiş ve ancak Mösyö Hitler'in M. F. T.