25 Nisan 1939 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi Sayfa 7

25 Nisan 193& Sttveyş seyyah ve müvernh Strobo bizzat geçmıştir. Sonradan kanal ihmal yüzünden kum dolarak kapanmıştır. Milâddan 600 sene evvel Fir'avun Neho bu kanalı tekrar açmak istemış ve bu uğurda 120,000 amelenın tahammül edilmez meşakkat ve zorluk yüzünden ölümüne sebeb olmuştur. Hatıfler kanalın yabancı Fenikelılere yarıyacağını haber vermeleri üzerine kanal tamamlanamadı. Yüz sene sonra Mısırı istılâ eden İran hükümdarı Dâra bu kanalı açtırmış ve birkaç asır gemiler bu kanalla Akdeniz ve Kızıldeniz arasında işlemişlerdır. Milâddan 31 sene evvel Romalılar Mısır daki Batlamyoslar hakimiyetine nihayet verdikleri zaman meşhur Kleopatra'nın gemileri bu kanal vasıtasile Kızıldenize kaçmağa muvaffak olmuşlardır. Romalılar devrinde yalnız împarator Trajar bu kanalı ihya etmeğe teşebbüs etmiştir. Son defa iki denizi birleştiren kanalı yapan Mısır fatihi Halife Ömer olmuştur. 767 senesinde Medinede çıkan bir isyan esnasında asilerin Mısır üzerine yürümelerini men için kanal adamakıllı doldurulduğundan 1200 sene iki deniz arasında bahrî irtibat kesilmiştir. Fransayı da tehdid ederek malî yardımda bulunmaktan vaz geçirmek suretile boşa çıkarmıştır. Pariste kanal tasavvuru hakkında tetkikatta bulunmak üzere dünyanın en meşhur mühendislerini toplıyarak plânlar hazırla tır. Kanalın açılmasmda kullanılan plân bu mühendislerden biri bulunan Negrelli'nin eseridir. Avusturya tebeasından bir İtalyan olan bu mühendis, iki deniz arasında seviye farkı olmadığını keşfetmış CÜMHURIYET Uaııalı Açıldığı tarihtenberi üzerinde bütün ihtirasların biriktiği Süveyş kanalı nın beynelmilel vaziyeti nedir? yanın Habeşistanı istilâ eylemesı üzerine mübareze İngiltere ile İtalya arasına intikal etmiştir. Şimdi de Avrupa ve Asyanın beş büyük devleti gene Süveyş üzerinde boy ölçüşeceklerdır. İngiltere Habeşistanın İtalya elme geçmemesi için yapmış olduğu mücadele, en ziyade bu memleketin coğrafî vaziyeti itibarile Süveyş kanalı için tehlikeli ve tehdıdkâr olmasından ilerı gelmıştı. İtalya Trablusgarb ve Bingaziye yerleşerek Mısırı garbdan ciddî bir tehlıke altında bırakmıştı. Rodos ve bütün Oniki ada grupuna yerleşmek ve burada gayet müstahkem ve kuvvetli bahrî ve havaî üsler vücude getirmek, ayni zamanda Tobrukta dunyanın en büyük hava üslerinden birini tesis etmekle Süveyş kanalını şimal cihetinden denizden ve havadan tehdid altına almıştı. İtalyanlar Habeşistana yerleşmekle Süveyş kanalı sahibi Mısırı cenubdan dahi sarmış bulunuyorlar. Eritrede ve eski Habeşistanın şimalinde İtalyanlar büyük ordular ve pek çok hava kuvvetleri bu lundurmaktadırlar. îngilterenin Musul petrolları boru hattını Basra körfezine temdid etmeyip Süveyşin yanıbaşmdaki Hayfaya getirmiş olmasının başlıdâ sebebi kanalın devamlı surette müdafaasına yardım etmek dü şüncesidir. îngılız donanması petrol almak için kanaldan uzaklaşmağa mecbur kalmıyacaktır. havalısının ıçecek su ihtıyacı da temın edilmiştır. Kanalın şimal kısmı şarkında koca bir deniz kadar geniş olan Menzile gölü vardır. Kanalın Timsah gölünden çıktıktan sonra girdiği büyük acı göl 15 kilometre arzında ve 22 kılometre uzun luğundadır. Daha sonra gücü acı göle girer. Buradaki mahrecile kanalın asıl ağzı olan karşılıklı Porttevfik ve Port ibrahim arasında 20 kilometre mesafe vardır. Bu kanal Avrupa ile Asya beldeleri arasındaki mesafeyi yüzde 24 ilâ yüzde 60 kısaltmıştır. Meselâ Londra ile Bombay arasındaki mesafe yüzde 43 ve Triyeste ile Bombay arasındaki mesafe de yüzde 60 nisbetinde azalmıştır. Kanalın inşası 12 senede 430,000,000 altın franga mal olmuştur. Bidayette 200 milyon franga mal olacağı tahmin edil mişti. Akdenizi Kızıldenize bağlıyan Süveyş, Avrupa ile Asya arasındaki mesafeyi yüzde altmış nispetinde kısaltmaktadır İngilterenin Süveyşte daimî olarak 20,000 kişilik askerî kuvvetî ve 500 tayyaresi bulunur Dunyanın büyük devletleri ordu, donanma ve hava kuvvetleri cihetinden tarihte misli görülmemiş bir hızla hazırlanmışlar ve ıktısadî bünyelerinde de uzun harblere ve mahrumiyetlere katlanabilmek için autarchie ve dığer usullerle geniş tertibat almışlardır. Tepeden tırnağa kadar silâhlanan ve küreiarz umum nüfusunun yarısından fazlasını teşkıl eden büyük devletler ayni zamanda iki cephede birbirine karşı vaziyet almışlardır. Almanya, İtalya ve Japonya mütte hid bir cepheyi ve Sovyetler Birliğıle beraberce çalışmak üzere müzakerede bulunan, Amenkanın da teveccühünü ve yardımını temin eden İngiltere ile Fransa diğer bir müttehid cepheyi teşkil etmektedirler. Büyük devletlerin yaptıklan bahrî ve askerî tahşidata ve harekâta nazaran muhtemel harb en şiddetli şeklıle ya Cebelüttarık boğazı etrafında yahud Süveyş kanalı boyunda yahud her ikisinde ayni zamanda cereyan edecektir. Alman ve Fransız donanmalarının Cebelüttank civarında, İtalyan ve Ingiliz donanmalarının da Süveyş kanalının şı malinde, Japon donanmasının da gene Süveyşin cenubunda tahaşşüd etmekte olduğuna nazaran en büyük muharebeler şarkî Avrupada, Balkanlarda ve geçen Umumî Harbdeki vaziyetin hilâfma olarak Çanakkale boğazı etrafında yapıla cak değildir. Çünkü bu sahaların ehemmiyeti bugünkü mikyasa göre çok mevziî ve mahduddur. Cebelüttarık boğazı ve bunun haîihazırda gerek siyasî, gerek sevkülceyşî noktalardan en ehemmiyetli yeri (Tanca) beynelmilel mmtakası hakkında siyasî, askerî ve tarihî cihetten geçen iki makalede izahat vermiştik. Şimdi de cihan harbinin diğer bir sahnesi olacak Süveyş kanalının vaziyetini ve ehemmiyetini izah etmeği faydalı buluyoruz: Akdeniz Kızıldeniz boğazı Cebelüttarık cihetinden olduğu gibi Süveyş cihetinden de Akdeniz Okyanuslara bağlanmıştır. Akdenizle Kızıldeniz arasında Süveyş kanalı açılmazdan evvel müteaddid defa kanal açılmış ve işletilmiştir. Fakat Mı sırdaki müstevli ve yerli hükumetlerin zâfa ve inkıraza uğramasile her defasında iki deniz arasındaki kanal da ihmal yü zünden temizlenemiyerek tekrar kapanmıştır. Eski kanallarla bugünkü kanal arasında mühim bir fark vardır: Eski kanallar Nil nehrinin Akdenize sularmı döken kollarile Kızıldeniz arasında tesis edilmışti. Yani Nilin suları kanalı besliyordu. Şimdiki kanal ise Nilden çok uzakta ve Akdenizle Kızıldeniz arasında bir hattı müstakim halinde açılmıştır. Maahaza bu kanalın ihyası bu müddet zarfında düşünülmemiş değildir. Leibniz Fransa Kralı Ondördüncü Lui'ye, Col bert Onbeşinci ve Onaltıncı Lui'lere böyle bazı plânlar teklif etmişlerdir. Fransa İmparatoru Napolyon Bonapart 1798 senesinde Mısırı işgal ettiği zaman Akdenizle Kızıldenizi birbirine bağlıyacak bir Kanalı yapan bir diplomattır kanalın açtlmasına lüzum görmüştü. Fakat iki denizin sular seviyesi bir olup olVe bu diplomat Fransa Hariciye Nemadığını tetkike memur ettiği mühendis zareti memurlarından Ferdinand dö LesLapere yanlış hesab ederek arada 10 metre fark bulmuş ve bu tasavvurdan vazgeçilmesine sebeb olmuştur. Çünkü o zaman Kil ve Panama kanallarında görülen gayet masraflı kapak usulü lâzım gelecekti. Fakat hakikatte iki denizin seviyesi arasında bir fark yoktur. Orada vaktile tabiî bir kanal ve boğazın mevcudiyerine bir delil de iki deniz seviyesinin bir olmasıdır. ve iki deniz arasındaki göllerden istifade ederek ucuza mal olacak bir proje hazırlamıştır. Kanalın ruhu bu proje ol duğundan İtalyan milleti ve bahusus faşist İtalya; Süveyş kanalını Fransızların eseri değıl bir İtalyan buluşu ve dehası saymakta ve kanala sahib olmak için bunu bir hak olarak iddia etmektedir. Lâkin kanalın inşası bir hendese işi değil, bir siyaset ve diplomasi marifetine muhtacdı. Bu diplomatı Fransızlar yetiştirmiş olduğundan kanal Fransız mah olmuştur. M. F. T. şa genclik arkadaş Lesseps'ın plânın bütün nüfuz ve kuvvetile iltizam eder. Lesseps bizzat Londraya giderek İngiliz parlamentosu üzerine müessır olmağa çalışır. İstanbula gider ve Babıaliyi de kandırmağa çalışır. O zaman îngilte renin İstanbul sefirı bulunan Lord Redcliff İngill«renin en mahır ve büyük diplomatlam dan olup adeta Türkiyenin ikinci bir hâkimi olduğundan Hıdivin, Lesseps'in ve Fransa hükumetinin bütün teşebbüs ve gayretle^ " ^ ^ ^ ^ ^ • ^ J rini suya düşürmüştür. Nihayet Said Paşa keşif ve tetkik bahanesile Babıalinin iznini almaksızın kanalı açma işine başlamıştır. Birçok zor luklardan sonra kanalın inşası 1869 senesinde bitmiş, büyük merasimle açılmıştır. İngiltere her nekadar kanalın yapılmasına mâni olamadise de, bunu rakibi yabancı bir devletin nüfuzu altında bırakmamağı tasmim etmiştir. Evvelâ 1875 te kanal şirketinin Mısır Hıdivi elindeki senedle rini sıkışık bir zamanda dört milyon İngiliz altmına hazine namına satın alarak hissedar olmuştur. îngiltere 1882 de da Kanalın beynelmilel vaziyeti İngiltere yukarıda söylediğimiz veç hile Mısırı işgal ederek kanala hâkim ve sahıb olmuştu. Maahaza cihan münakalâtının ve ıktısadıyatınm şahdamarı olan bu yolun münhasıran İngilterenin elinde bulunmasına ve açılıp kapanması İngilterenin keyfine tâbi olmasına devletlerin razı olamıyacaklan aşikârdır. İngiltere bunu bildiği için işgalin akabinde yani 1883 te kanalın bitaraflığını temin için bir muahede projesini devletlere bildir mişti. İngiltere bu muahedenin metnini ga yet lâstikli ve müphem tanzım etmiş ve lüzumu halinde istediği gibi tefsire müsaid kılmış olduğundan devletler itiraz et mişlerdi. Pariste toplanan beynelmilel konferaris üç sene uğraştığı halde işin içinden çıkamamıştı. Nihayet 1887 de İs tonbulda toplanan konferansta devletler kat'î bir metin üzerinde anlaşmışlardı. İngiltere de bu muahedeyi imzalamış tır. Fakat birçok ihtiyatî şartlar ve kayıdlar koymuş olduğundan ancak 1904 senesinde îngiltere kendisinin hazırladığı ve imzaladığı bir muahedeye tamamile da hil olmuştur. Fakat bu muahededeki bitaraflık ahkâmı ancak 10 sene yaşamıştır. Çünkü 1914 senesinde Umumî Harbin daha ilk gününde İngiltere bu muahedeyi hiçe sayıp kanalı Almanya, Avusturya ve Türkiye gemilerine kapatmıştır. Habeşistan harbi zamanında dahi İngiltere, kanalı İtalyaya karşı kapatmağa hazırlandığı hatırlardadır. Yeni bir harb vukuunda îngiltere Süveyş kanalını gene istediği gibi kullanacağı tabiidir. Mısırla akdettiği son muahede ile îngiltere, kanal mıntakasında 20,000 kişilik bir ordu ve 500 tayyareyi daimî surette bulundurmak hakkını temin etmiştir. Yeni bir harbde Süveyş kanalı denizden ve karadan dünyanın en büyük muharebelerine sahne olacak ve Cebelüttarıkla beraber Süveyş kanalında dunyanın mukadderatı taayyün edecektir. Kanalın eb'ad ve evsafı Süveyş kanalının uzunluğu 167 kilometredir1. İlk açtldığı zaman genişlrği suyun dib ve tabanında 22metre ve sathında 58 ilâ 100 metre derinliği 8 metre idi. Sonra da tekrar derinleştirilmiş ve genişletilmiş olduğundan şimdi suyun dib ve tabanında arzı 45 ilâ 100 ve suyun sathında 100 ilâ 135 ve derinliği 12 ilâ 13 metredir. Emniyet dolayısile ancak 10,06 su çeken gemilerin kanala girme sine müsaade edılmektedir. Kanal yolunun ancak üçte iki kısmı yer kazılarak açılmıştır. Kalan üçte birini Timsah gölile Büyük ve Küçük Acı göller teşkil eder. Kanalın şimal methalinde tesis edilen limana kanalın inşasına başlıyan Hidiv Said Paşanm namına izafetle Portsaid ve cenub methalindeki beldeye de kanalı ikmal eden Hidiv Tevfik Pa§anın namına izafetle Porttevfik tesmiye edılmiştir. Kanalın asıl methali bu liman olup Süveyş şehri değildir. Kanalın ortasma tesadüf eden Timsah gölünün sahilindeki İsmailiyede garb sahilinde kanalı baştanbaşa takib eden demiryolundan bir kol Kahireye uzamaktadır. Filistine giden kol daha şimalde Elkantarada kanalı geçerek şarka doğru uzar. Buradan bir kol gene deltaya uzamaktadır. İsmailiye ile Ingilizlerin işgali zama nmdaki muharebe yeri olmakla meşhur Tellülkebir arasında Nil sularını deniz kanalına isal eden bir tatlısu kanalı yapılmiştır. Tatlı su kanalı acı su kanalile muvazi olarak uzamakta olduğundan kanal Mehmed Ali ve Said paşalar Fransız mühendisinin yanlış hesabı meydana çıkmadığı halde kanal açılması tasavvuru yaşamıştır. Bunu yaşatan şarkta ilk defa garbın bütün faydalı yeniliklerini almakta büyük bir dirayet gösteren Mehmed Ali Paşa olmuştur. Fakat bu defa siyasî düşünceler kanal tasavvuru nun bir an evvel tahakkuk eylemesine mâni oldu. Napolyon Bonapart'm Hindistan yolunu tehdid ederek İngiltereye en ağır darbeyi indirmek üzere Mısırı istilâ etmiş ve kanal inşasını düşünmüş olması İngiltereyi derin endişelere düşürmüştür. Bu endişeler yüzünden İngiliz diplomasisi bütün kuvvet ve gayretini kanalın yapılmasına mâni olmak gayesine hasretmiştir. Mehmed Ali Paşanm kanalı açmak için yaptığı bütün gayretleri İngiltere; ya Babıaliyi iyilik, yahud fenalıkla sıkıştırarak müsaade vermekten menetmek ve Süveyş kanalın da seyrüsefer seps (kısacası Lesseps) tir. Mısırda Fransız konsolosu bulunan babası mai yetinde iken Lesseps çok müteşebbis tabiatte bir genc olduğundan kendisi mühendis olmadığı halde yukarıda bir nebze bahsettiğimiz eski kanallara aid bütün tarihî eserleri okumuş olmasından mülhem olarak böyle bir kanalın inşasını düşün müştür. Tasavvurunu Mehmed Ali Paşaya açmış, fakat yukarıda söylediğimiz veçhile İngilterenin mümaneatile karşılaşmıştır. 1848 de Hidiviyet makamına gelen Mehmed Ali Paşanın oğlu Said Pahi Arabi Paşanm milliyetçi hareketini bahane ederek İskenderiyeyi bombardıman etmiş ve karaya çıkardığı ordu ile Mısırı işgal etmiştir. Bu suretle Süveyş kanalı tam yarım asır Mısırın istiklâline maloîur. Süveyş üzerindeki mübareze Eski kanallar Akdenizi Nilin munsabmdan Kızıldenize raptetmek üzere ilk kanalı açan Firavun Sesostris olmuştur. Milâddan 2000 sene evvel yani zamanımızdan dört bin yıl önce açılan bu kanaldan eski Yunanlı Yukarıda söylediğimiz veçhile Süveyş kanalı eski vakitlerde olduğu gibi zamanımızda da dünya politikasınm daima mihrakı olmuştur. İngiltere ile Fransa bir asırdan fazla zaman bu kanal üzerinde mütemadiven mübareze etmişlerdir. İtal M. F. T. Şüveyş kanalında bir tngiliz ticaret gemisi Portsaid ve Süveyş kanal ının Akdeniz methalinin tayyared en alınmış bir manzarası