18 Ekim 1900 Tarihli Servet-i Fünun Dergisi Sayfa 9

Tablo: Sabah Kahvesi. Hayat ve Kitaplar -16- Ten [Hippolyte Taine] ve Asarı -Geçen nüshadan mabad- 10 Nisan 1852 tarihli emr-i resmi üzerine bir dakika fevt etmeksizin müsabaka makalelerini yazmaya başlamış ve 8 Haziran’da bil-ikmal Paris’e göndermiştir. Böyle bir sürat-i harika ile tezlerini kaleme alabilmesi bunların evvelce hazırlanmış olmasından mütevellittir.Ten [Hippolyte Taine] şu birkaç ay zarfında atideki bütün eserlerinde münderiç efkâr-ı esasiyenin zihninde kesb-i katiyet ettiğini görmüştü. Her şeyden evvel Alman filozoflarını tanımaya çalışarak Hegel’in felsefe-i tarihini mükemmelen öğrendi. 24 Mart 1852’de Mösyö Have’ye [Ernest Havet] yazıyor ki: Şimdi Almanları okuyarak kendime tesliyet-bahş olmayı tecrübe ediyorum. İngiltere’nin Volter [Voltaire] zamanında Fransa ile nasıl münasebet-i fikriyesi vardıysa Almanlar da şimdi böyledir. Ben orada bütün bir asrı tağdiye edecek efkâr buluyorum. Eğer muallimliğe ait düşüncelerim olmasaydı bu büyük fikirlerin refakatinde bir meşgale-i kâfiye, bir istirahat-i tamme bulacaktım.” Fakat onun metin dimağı metafiziğin buharat-ı mestî-bahşasına mukavemet ediyor, Hegel’i okudukça mesleğini müphem ve pek farazi buluyordu. Bütün tesirat-ı hariciyeden daha kuvvetli olan fikrinin cereyan-ı tabiisi onu başka vadilere sevk etmekteydi. (…)